काठमाडौं: नेवा सभ्यता, जात विभाजन र सामन्ती सत्ताको प्रभाव

परिचय

काठमाडौं उपत्यका नेवा सभ्यताको उद्गमस्थल हो। यहाँको ऐतिहासिक, सांस्कृतिक र सामाजिक संरचनाले नेवा पहिचानलाई मात्र नभई सम्पूर्ण नेपाली सभ्यतामा महत्त्वपूर्ण योगदान दिएको छ। नेवा पहिचान कुनै विशिष्ट जात समूहमा सीमित नरही, सांस्कृतिक, भाषिक र सामाजिक रूपमा धेरै व्यापक छ। समयक्रममा नेवा समाजको एकतामा विभाजनको बीउ रोपिएको थियो, जसले समाजलाई कमजोर बनाउँदै आजसम्म असर पुर्‍याएको छ।

नेवा सभ्यताको उद्गम र व्यापकता

नेवा सभ्यता काठमाडौं उपत्यकामा प्राचीन कालदेखि नै विकसित हुँदै आएको छ। इतिहासविद्हरूका अनुसार, नेवा शब्दले जात नभई एक सामूहिक सांस्कृतिक समूहलाई जनाउँछ। उपत्यकामा बसोबास गर्ने विभिन्न समुदायहरूले स्थानीय संस्कार, धर्म, भाषा र जीवनशैलीलाई आत्मसात् गर्दै गए, जसले गर्दा उनीहरू नेवा समाजका अभिन्न अंग बने।

नेवा सभ्यता बहुसांस्कृतिक र बहुभाषिक थियो। यहाँका बौद्ध, हिन्दू र अन्य धार्मिक सम्प्रदायहरूले शान्तिपूर्ण सहअस्तित्व अपनाएका थिए। नेवा समाज मूलतः खुला र समावेशी थियो, जसले आगन्तुक समुदायलाई पनि आत्मसात् गर्थ्यो। उपत्यकामा बसोबास गर्नेहरू चाहे उनीहरू तामाङ, क्षेत्री, ब्राह्मण, वा अन्य जातिका हुन्, समयक्रममा नेवा समुदायको भाषा, संस्कार र परम्परामा घुलमिल हुँदै गए। यसकारण, नेवा पहिचान एक जात समूहभन्दा बढी राष्ट्रियता र सांस्कृतिक एकताको प्रतिक बनेको देखिन्छ।

जात विभाजनको आरम्भ र मल्ल शासन

काठमाडौं उपत्यकामा मल्ल राजवंशको उदयसँगै नेवा समाजको समावेशी संरचनामा परिवर्तन आयो। प्रारम्भमा नेवा समाजमा जातीय विभाजनको त्यति ठूलो प्रभाव थिएन। तर, दक्षिण भारतबाट आएका देव वंशका शासकहरू राज्यसत्तामा पुगेपछि समाजमा विभाजनको राजनीति सुरु भयो।

देव वंशका सन्तानहरू पछि मल्ल वंशका रूपमा परिचित भए। मल्ल राजाहरू विद्वान् पण्डितहरूको सहयोगमा शासन सञ्चालन गर्थे। ती पण्डितहरूले मल्लहरूको शासन दिगो बनाउन जनताको एकता भाँड्ने योजना बनाए। जयस्थिति मल्ल (१३८२-१३९५) को शासनकालमा पहिलो पटक नेवा समुदायलाई ६४ जातमा विभाजित गरियो।

यो विभाजन एकताबद्ध समाजलाई टुक्रा-टुक्रा पार्ने गहिरो षड्यन्त्र थियो। एकै जातिका नेवारहरू विभिन्न उपजातिमा विभाजित भए। विभाजनको आधार मुख्यतः पेशा, काम र सामाजिक स्तरमा आधारित थियो। उदाहरणका लागि, ज्यापूहरू कृषक समुदायका रूपमा चिनिए, जबकि श्रेष्ठहरू व्यापारी र प्रशासक बने। यस प्रकारको विभाजनले सामाजिक असमानता मात्र होइन, एकताको धागो नै कमजोर बनायो।

जातीय विभाजन कुनै पनि सामन्ती सत्ताको सबैभन्दा बलियो हतियार हो। विभाजित समाजलाई नियन्त्रण गर्नु सजिलो हुन्छ। इतिहासमा यस्तो नीति विभिन्न शासकहरूले अपनाएका छन्। इरानी मूलका आर्यहरूले भारतीय समाजमा जात व्यवस्थालाई प्रभावशाली हतियारका रूपमा प्रयोग गरे। उही नीति मल्ल शासकहरूले काठमाडौं उपत्यकामा लागू गरे। जातीय विभाजनले स्थानीय बहुसंख्यक समुदायलाई कमजोर बनायो, जसले गर्दा अल्पसंख्यक शासकहरूले सजिलै राज्यसत्ता चलाउन सके। पछि गोर्खाली शाह वंशका शासकहरूले पनि यही रणनीति अपनाए। जातीय विभाजनलाई संस्थागत गरेर उनीहरूले आफ्नो सत्ता दीर्घकालीन बनाए।

जात विभाजनको मनोवैज्ञानिक असर

जात विभाजनको सबैभन्दा गहिरो असर मानसिकतामा पर्छ। नेवा समाजमा जातीय विभाजनको असर पुस्तौँ पुस्तासम्म रह्यो। एउटै समुदायका मानिसहरूबीच पारस्परिक अविश्वास र असहयोगको भावना फैलियो। विभाजनले उच्च र तल्लो जातका नाममा सामाजिक पदानुक्रम स्थापित गर्‍यो। तल्लो जात भनिनेहरूलाई श्रमप्रधान काममा सीमित गरियो, जबकि उच्च जात भनिनेहरू प्रशासनिक र धार्मिक भूमिकामा रहे। यस्तो विभाजनले नेवा समाजलाई कमजोर बनायो, जसले गर्दा शासक वर्गलाई आफ्नो नियन्त्रण कायम राख्न सजिलो भयो।

आश्चर्यजनक कुरा के छ भने, पेल्ने र पेलिने दुवै वर्गमा आफ्नो समुदायको हित जातीय संरचनाको बचाउमा छ भन्ने भ्रम रहेको देखिन्छ। विभाजनलाई समाजको मौलिक संरचना मान्दै त्यसको समर्थन गर्नेहरू पनि छन्, जबकि विभाजनबाट उत्पीडित हुनेहरू पनि कहिलेकाहीँ त्यही संरचनालाई बचाउन अग्रसर हुन्छन्

आधुनिक समाजमा जात विभाजनको असर

समयक्रममा मल्ल र शाह वंशका शासकहरू राजगद्दीबाट हटे। तर, उनीहरूले प्रयोग गरेको जात विभाजनको हतियार आजसम्म पनि नेपाली समाजमा गहिरो रूपमा व्याप्त छ।

काठमाडौं उपत्यकामा अझै पनि जातीय पहिचानले सामाजिक सम्बन्ध, विवाह, पेशा र राजनीतिक समीकरणहरूलाई प्रभावित गर्छ। नेवा समुदायमा जातीय विभाजनले सिर्जना गरेको अविश्वास र असहयोग आजसम्म हट्न सकेको छैन।

तर, पछिल्ला वर्षहरूमा युवा पुस्ताले जातीय विभाजनको विरुद्ध आवाज उठाउन थालेका छन्। नेवा समुदायमा जातीय विभाजनको अन्त्य गर्दै एकताको अभियान सुरु भएको छ। यस्ता अभियानहरूले इतिहासका गलत नीतिहरूलाई उजागर गर्दै सामाजिक पुनर्जागरणको मार्ग प्रशस्त गरिरहेका छन्।

निष्कर्ष

काठमाडौं उपत्यकामा नेवा सभ्यता एक समावेशी, बहुसांस्कृतिक र एकतामा आधारित संरचना थियो। तर, शासक वर्गका स्वार्थी योजनाहरूले नेवा समाजलाई विभाजन गर्‍यो। जातीय विभाजनले नेवा समाजलाई मात्र नभई समग्र नेपाली समाजलाई कमजोर बनायो। आज पनि जातीय विभाजनको असर हाम्रो समाजमा देखिन्छ। तर, परिवर्तन सम्भव छ। सामाजिक एकता, ऐतिहासिक चेतना र समानतामा आधारित अभियानहरू मार्फत नेवा सभ्यताको मूल भावना पुनःस्थापित गर्न सकिन्छ। विभाजनको साङ्लो तोडेर एकतामा आधारित समाज निर्माण गर्नु नै नेवा सभ्यताको पुनर्जागरण हो।