शिखा: केवल कपालको गाँठो होइन, आध्यात्मिक गाथा र सनातनको पहिचान
नेपाली समाजमा विशेषगरी हिन्दु धर्मावलम्बीहरूमा शिखा (स्थानीय भाषामा जुडी वा टुपी) को प्रचलन सदियौँदेखि चल्दै आएको छ। यो केवल टाउकोको पछाडि बाँधिएको कपालको एउटा सानो गाँठो मात्र होइन, बरु यसले गहिरो आध्यात्मिक, सांस्कृतिक, वैज्ञानिक र ऐतिहासिक महत्त्व बोकेको छ। शिखालाई सनातन धर्मको एउटा महत्त्वपूर्ण प्रतीक र पुर्खाहरूले थालिदिएको एउटा जीवन्त आध्यात्मिक गाथाका रूपमा लिइन्छ।
शिखाको ऐतिहासिक र धार्मिक पृष्ठभूमि
शिखाको इतिहास वैदिक कालदेखि नै सुरु भएको मानिन्छ। प्राचीनकालमा ऋषिमुनि, विद्वान्, ब्राह्मण र साधुहरूले ज्ञान प्राप्त गर्न र त्यसलाई सुरक्षित राख्न शिखा राख्थे। यसलाई ज्ञान, तपस्या र शुद्धताको प्रतीक मानिन्थ्यो।
.gif)
वैदिक परम्परा: वेद, उपनिषद् र पुराणहरूमा शिखाको महत्त्वबारे उल्लेख गरिएको पाइन्छ। विशेषगरी ब्राह्मणहरूका लागि शिखा अनिवार्य मानिन्थ्यो, किनकि उनीहरूले वेद अध्ययन, यज्ञ र विभिन्न धार्मिक अनुष्ठानहरूमा सहभागी हुनुपर्थ्यो।
संस्कारको अभिन्न अंग: हिन्दु धर्ममा जन्मदेखि मृत्युसम्म गरिने सोह्र संस्कारमध्ये चूडाकर्म संस्कार (कपाल खौरने संस्कार) सँगै शिखा राख्ने प्रचलन सुरु हुन्छ। यस संस्कारमा बालकको कपाल खौरिएर टाउकोको पछाडिको भागमा सानो शिखा छोडिन्छ। यसले शिशुलाई धार्मिक मार्गमा हिँड्न प्रेरित गरेको मानिन्छ।
पहिचानको प्रतीक: विभिन्न कालखण्डमा शिखालाई धार्मिक र सामाजिक पहिचानका रूपमा पनि प्रयोग गरिन्थ्यो। यसले व्यक्तिलाई आफ्नो धर्म र परम्पराप्रति प्रतिबद्ध देखाउँथ्यो।
शिखाको आध्यात्मिक र दार्शनिक महत्त्व
शिखाको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पक्ष यसको आध्यात्मिक र दार्शनिक गहिराइ हो। यसलाई मानव शरीर र ब्रह्माण्डबीचको सूक्ष्म सम्बन्धसँग जोडेर हेरिन्छ।
सहस्रार चक्रसँग सम्बन्ध: योग र तन्त्रशास्त्र अनुसार, मानव मस्तिष्कको उपल्लो भागमा सहस्रार चक्र (Crown Chakra) अवस्थित हुन्छ। यो चक्र ब्रह्माण्डको दिव्य ऊर्जा र चेतनासँग जोडिने मुख्य द्वार मानिन्छ। शिखा यही सहस्रार चक्र नजिक राखिन्छ, जसले आध्यात्मिक ऊर्जालाई माथिल्लो दिशातर्फ प्रवाहित गर्न मद्दत गर्छ र ध्यान तथा एकाग्रता बढाउँछ भन्ने विश्वास गरिन्छ।
ब्रह्मज्ञानको केन्द्र: शिखा राखिने स्थानलाई ब्रह्मरन्ध्र पनि भनिन्छ, जुन ब्रह्मज्ञानको केन्द्र हो। यो स्थानमा कपाल राख्नाले ज्ञानको रक्षा हुने र बाह्य नकारात्मक ऊर्जाबाट आत्मालाई बचाउने मान्यता छ।
शरीर, मन र आत्माको शुद्धता: शिखालाई धार्मिक कार्यहरू प्रारम्भ गर्नुअघि बाँधिन्छ र मन्त्रोच्चारण गरिन्छ। यसले शरीर, मन र आत्मालाई शुद्ध राख्न र ब्रह्मसँगको सम्बन्धलाई शुद्ध तथा सशक्त बनाउन मद्दत गर्छ भन्ने विश्वास छ।
शिखाको वैज्ञानिक दृष्टिकोण र शारीरिक लाभ
परम्परागत मान्यताका साथै शिखाको वैज्ञानिक महत्त्व पनि रहेको विश्वास गरिन्छ। यद्यपि, यसमा थप वैज्ञानिक अनुसन्धानको आवश्यकता छ, तर परम्परागत ज्ञानले केही सम्भावित फाइदाहरू औंल्याउँछ:
संवेदनशील बिन्दुको संरक्षण: टाउकोको पछाडिको शिखा राखिने भाग एक संवेदनशील बिन्दु हो। यो बिन्दुमा ताप, तनाव र चाप नियन्त्रण गर्ने शक्ति हुन्छ भन्ने मानिन्छ। शिखाले यस क्षेत्रलाई बाह्य प्रतिकूल प्रभावबाट बचाउन मद्दत गर्न सक्छ।
स्मरणशक्ति र एकाग्रता: केही परम्परागत मतहरूका अनुसार, शिखा राख्नाले मस्तिष्कको कार्यप्रणालीमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ, जसले स्मरणशक्ति र एकाग्रता बढाउन मद्दत गर्छ।
उर्जा सन्तुलन: शिखाले शरीरमा ऊर्जा प्रवाहलाई सन्तुलित राख्न मद्दत गर्ने र यसले आध्यात्मिक चेतनालाई जागृत गर्न प्रेरित गर्ने विश्वास पनि गरिन्छ।
शिखा-बन्धन मन्त्र र त्यसको अर्थ
शिखा बाँध्दा विशेष मन्त्रहरूको उच्चारण गरिन्छ, जसले यसको धार्मिक महत्त्वलाई अझ प्रगाढ बनाउँछ।
“ओं केशवाय नमः, शिखां धारयामि।”
यो सरल मन्त्र हो जसको अर्थ ‘केशव (विष्णु) लाई नमन गर्दै म शिखा धारण गर्दछु’ भन्ने हुन्छ।
अर्को एक विस्तृत मन्त्र:
“ऊर्ध्वं मे शिखा भूयात् ब्रह्मध्यानपरायणः। शिवोऽहमिति सञ्चिन्त्य शिखां बद्ध्वा समाहितः॥”
अर्थ: “म मेरो शिखा (जुडी) लाई माथिल्लो दिशामा राख्छु, ध्यान, तपस्या र ब्रह्मज्ञानमा स्थिर रहनका लागि। शिवको भावमा, आत्मशुद्धिका साथ शिखा बाँध्दछु।”
यो मन्त्रले ध्यान र आध्यात्मिक उन्नतिको लागि शिखाको प्रयोगमा जोड दिन्छ।
वर्तमान समाजमा शिखाको प्रचलन र चुनौती
आधुनिकताको प्रभावसँगै शिखा राख्ने प्रचलनमा कमी आएको देखिन्छ। पश्चिमीकरण र फेसनको प्रभावले गर्दा धेरै युवापुस्ताले यसलाई पुरानो र अप्रचलित मान्न थालेका छन्। तथापि, धार्मिक, परम्परावादी र आध्यात्मिक व्यक्तिहरूमा शिखाको प्रचलन अझै पनि जीवित छ। विभिन्न धार्मिक संस्थाहरू, गुरुकुलहरू र मठमन्दिरहरूमा शिखा राख्ने परम्परालाई निरन्तरता दिइएको छ।
आज पनि कैयौँ घरमा बालबालिकाको चूडाकर्म गर्दा शिखा राखिन्छ। यसले आफ्ना पुर्खा र परम्परासँगको सम्बन्धलाई जीवित राख्न मद्दत गर्छ। शिखा काटिनुलाई धर्मसँगको नाता तोडिनुको रूपमा हेरिन्छ, जुन यसको गहिरो सांस्कृतिक र धार्मिक महत्त्वलाई दर्शाउँछ।
शिखा (जुडी) केवल कपालको एउटा साधारण गाँठो नभएर यो सनातन धर्मको एक जीवन्त प्रतीक हो। यो पुर्खाहरूको आशिष्, धर्मको पहिचान, आत्माको संरक्षण र जीवनलाई दिने ऊर्जाको द्योतक हो। यसले आध्यात्मिक चेतना, वैज्ञानिक ऊर्जा र सांस्कृतिक गौरवको त्रिवेणी संगमको प्रतिनिधित्व गर्छ। आजको आधुनिक समाजमा पनि शिखाको महत्त्वलाई बुझेर यसको संरक्षण गर्नु र भावी पुस्तामा यसको ज्ञान हस्तान्तरण गर्नु आवश्यक छ। शिखालाई धर्मसँगको संवाद, आत्मासँगको सम्बन्ध र जीवनलाई सत्य तथा धर्मतिर डोर्याउने एउटा सूक्ष्म प्रेरणाका रूपमा बुझ्नुपर्छ।
