भारतमा बाहिरबाट आएका कुषाण, शक, हैहय आदि राजाका वंशजहरुले आफूलाई क्षत्रीय नभनेर किन राजपूत भनाएका होलान भन्ने प्रश्नको उत्तर खोज्न मनलागेकोले भरतीय प्राचीन इतिहास र पौराणिक कथनहरु गिजोल्ने अलिकता चेष्टा गरियो ।
आखिर क्षत्री भन्नु र रजपूत भन्नुमा के फरक थियो र ? क्षत्रीय भन्नुको अर्थ मध्येकालको इतिहाससम्म पनि पाखुराको बलमा जीविका चलाउने समुदाय भन्ने लाग्थ्यो । के सनक चढे होला र नवागन्तुक शासक जातिले आफूलाई रजपूत भने होलान भन्ने लाग्थ्यो । त्यसको केही अर्थ होला कि कुनै कुनै खसहरुले आजसम्म पनि आफूलाई नागवंशी भनेजस्तै हावादारी गफ होला जस्तो पनि लागेको थियो।
.gif)
वास्तवमा नवागन्तुकहरुले आफूलाई क्षत्रीय भन्न नचाह्नुको कारण परशुरामको पुराण कथा रहेछ। पुराणको परशुरामले २१ पटक पृथ्वीलाई क्षत्रीविहीन बनाएको थियो रे ! परशुरामहरुले राजाहरु मात्र मारेनन, लडाकु सिपाहीहरु मारे, अन्य पेशा गर्ने क्षत्रीलाई पनि खोजी खोजी मारेछन । घरमा बस्ने बूढा र बालकहरु पनि मारेछन । गर्भिणी क्षत्राणीहरुका गर्भ पनि तुहाएछन रे ।
लोग्ने मान्छे जति गनी गनी मारेपछी उनका विधवा तरुणीहरुलाई बाहुनहरुले रखौटी बनाएछन । अनि तिनै रखौटी महिलाबाट जन्मेका सन्तानलाई क्षत्री भन्न थालिएछ रे ! भए न त फसाद ?!! लडाई जितेर राजा हुन आएका विदेशीहरु भारतमा बाहुनका अवैध झड्केला समान हुने भए ?!! राजाहरुले आफूलाई कसरी बाहुनका अवैध सन्तान भनाउन सक्थे र ? अवैध सन्तान भन्ने अर्थ लाग्ने क्षत्रीय पनि कसरी भनाउन सक्थे र ?
त्यसैले माउण्ट आबु नामको टापुमा तीन महिना लामो यज्ञ आयोजन गरेर नवागन्तुक शासक र उनका सन्तानले जनै लगाएछन र आफूलाई रजपूत भन्नुपर्ने उर्दी जारी गरेछन। क्षत्रीय भन्ने शब्द पालीप्राकृतको खत्तीयबाट बनेको थियो । पाली प्राकृत् भाषामा खत्तीयको अर्थ (परिभाषा) “जमिन्दार अर्थात जमिनको मालिक” भन्ने हुँदो रहेछ । पालीको खत्तीय संस्कृतले सापट लिएर क्षत्रीय बनाएको रहेछ । मूल खत्तीयले पनि राजा वा शासक भन्ने अर्थ नदिने भएकोले पनि रजपूत अर्थात राजपुत्र भन्ने नयाँ थर बनाइएको रहेछ । त्यसैले पो नेपालका शाह र राणाहरुले आफूलाई चित्तौढ्को रजपूतवंशसंग जोड्न खोज्दा रहेछन ! हामी घामट खसहरुले भने त्यही बाहुनका अवैध झड्केला भन्ने अर्थ दिने “क्षत्री” भनाउनमा गौरव गर्दैछौं ।
क्षत्री र रजपूत बीचको अन्तरलाई बुझ्नका लागि भारतीय इतिहासको जटिलता, मध्यकालीन राजनीतिक परिवेश, र पौराणिक कथाहरूलाई गहिराईमा अध्ययन गर्नुपर्ने हुन्छ। विशेष गरी, बाह्य आक्रमणकारी राजवंशहरूले आफूलाई “रजपूत” (राजपुत्र) भन्न किन रोजे भन्ने प्रश्नमा ध्यान दिँदा, पुराणहरूमा वर्णित परशुराम र क्षत्रीय विनाशको कथा महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
प्राचीन हिन्दू धर्मग्रन्थहरूमा, क्षत्रीयहरूलाई युद्ध र शासक वर्गको रूपमा चित्रण गरिएको छ। “महाभारत” र “रामायण” जस्ता ग्रन्थहरूमा क्षत्रीयहरूले नै राज्यको नेतृत्व गरेका उल्लेख पाइन्छ। तर पुराणमा आएको परशुरामको कथा, जसमा उनले २१ पटक क्षत्रीयहरूलाई मारेर पृथ्वीलाई क्षत्रीविहीन बनाएको उल्लेख छ, क्षत्री समुदायको पतनको एउटा सांस्कृतिक कथा बनेको छ।
परशुरामले केवल राजा र शासकहरू मात्र होइन, उनीहरूको परिवार, सेना, र अन्य क्षत्रीय पेशा अपनाउने मानिसहरूलाई समेत मारेको कुरा पुराणमा पाइन्छ। यसले गर्दा बचेका महिलाहरूको औंलामा गन्न सकिने संख्यामा क्षत्रीय सन्तान जन्मे। परशुरामको यो विनाशकारी कार्यले क्षत्रीय समुदायको सामाजिक संरचनामा ठूलो परिवर्तन ल्यायो। यस सन्दर्भमा, बाहुनहरूले क्षत्रीय विधवाहरूलाई ‘रखौटी’ बनाएको कुरा पुराणमा बताइन्छ, जसबाट जन्मेका सन्तानलाई क्षत्रीय मानिएको उल्लेख छ।
भारतमा बाह्य आक्रमणका क्रममा आएका कुषाण, शक, हैहय जस्ता बाह्य राजवंशहरूको उदयपछि, तिनीहरूले हिन्दू समाजको उच्च वर्गमा आफूलाई स्थापित गर्न चुनौतीको सामना गरे। उनीहरूको राजनीतिक सत्ता प्राप्त भए पनि, सांस्कृतिक र सामाजिक रूपमा उनीहरूले प्राचीन क्षत्रीयहरूजस्तै प्रतिष्ठा प्राप्त गर्नुपर्ने आवश्यकता थियो। तर परशुरामको कथा अनुसार क्षत्रीय वंशको पतन र बाहुनहरूको प्रभुत्वका कारण उनीहरूले “क्षत्रीय” उपनाम लिन आनाकानी गरे। किनभने, क्षत्रीय भन्ने शब्दले पौराणिक कथनहरूमा अवैध सन्तानको रूपमा ठहरिने डर थियो।
यसरी, यी नवागन्तुक शासकहरूले आफूलाई “रजपूत” अर्थात् “राजपुत्र” (राजाका छोरा) भन्न थाले। यो उपाधिले उनीहरूको शासन र युद्ध कौशललाई सही ढंगले प्रस्तुत गर्यो र उनीहरूको गौरवलाई कायम राख्न मद्दत गर्यो। यो प्रक्रिया माउण्ट आबुमा भएको तीन महिने यज्ञसँग जोडिएको छ, जहाँ नयाँ शासकहरूलाई धार्मिक विधि अनुसार मान्यता दिइयो र उनीहरूले जनै लगाएर “रजपूत” उपाधि प्राप्त गरे।
शब्दको व्युत्पत्तिको दृष्टिले पनि यो भिन्नता स्पष्ट हुन्छ। “क्षत्रीय” शब्द संस्कृतबाट आएको हो, जुन “क्षत्र” अर्थात् शासन वा राज्यकर्तासँग सम्बन्धित छ। यसको जरा पाली भाषाको “खत्तीय” शब्दसँग जोडिएको छ, जसको अर्थ जमिनदार वा भूमिको मालिक भन्ने हुन्छ। पाली भाषामा “खत्तीय”ले राजाका सन्तान वा शासक भन्ने ठोस अर्थ दिन्न। यसै कारण, नयाँ राजवंशहरूले “रजपूत” अर्थात् “राजाका छोरा” भन्ने नयाँ पहिचान स्थापित गरे। यो नयाँ पहिचानले उनीहरूको राजनीतिक हैसियतलाई अझ मजबुत बनायो।
रजपूत पहिचानको गौरव भारतको सीमाभन्दा बाहिर पनि फैलियो। नेपालका शाह र राणाहरूले पनि आफूलाई चित्तौडको रजपूत वंशसँग जोड्न थाले। यो सम्भवतः उनीहरूको राजनीतिक र सामाजिक प्रतिष्ठा बढाउन गरिएको थियो, जसले उनीहरूलाई शक्तिशाली योद्धा वर्गको रूपमा प्रस्तुत गर्यो। तर नेपालमा भने, प्राचीन खस वंशसँग जोडिएको “क्षत्री” उपाधि अझै गर्वको रूपमा स्वीकार गरियो। यो फरक पहिचान र गौरवको भावनाले नेपाल र भारतका क्षत्रीय र रजपूतहरू बीचको सांस्कृतिक र सामाजिक अन्तरलाई पनि देखाउँछ।
क्षत्री र रजपूत बीचको अन्तर मुख्यतः सांस्कृतिक, ऐतिहासिक, र सामाजिक सन्दर्भहरूमा आधारित छ। परशुरामको कथा, बाह्य आक्रमणकारीहरूको आगमन, र भाषिक परिवर्तनहरूले यसलाई अझ जटिल बनाएको छ। क्षत्रीय उपाधिले जहाँ परम्परागत रूपमा राज्य र युद्धसँग सम्बन्धित जिम्मेवारीलाई जनाउँथ्यो, त्यहीँ रजपूत उपाधिले नवागन्तुक राजवंशहरूले आफ्नो गौरव र परम्परालाई पुन: स्थापित गर्न प्रयोग गरियो।
