पितृपक्ष र श्राद्ध: परम्परा, सत्यता, र पुनर्विचार
पूर्वजहरूको सम्झना गर्नु र कृतज्ञता प्रकट गर्नु मानव समाजको अनिवार्य अंश हो। मानिसले आफ्ना पुर्खाहरूलाई सम्झेर उनीहरूलाई सम्मान दिनु, श्रद्धा चढाउनु स्वाभाविक हो। यसरी स्मरण गर्दा, परिवारमा निरन्तरता, मूल्य, र संस्कृतिको सन्तुलनको अनुभूति हुन्छ। तर, परम्परागत रूपमा गरिने पितृपक्ष र श्राद्धको प्रक्रिया तथा यसको आधारमा उठेका केही प्रश्नहरूले हालको पद्धतिलाई पुनर्विचार गर्नुपर्ने आवश्यकता देखिन्छ।
१. पितृपक्षको परम्परा र यसको पितृसत्तात्मक स्वरूप
पितृपक्ष विशेष रूपमा आश्विन कृष्ण पक्षमा गरिने पूर्वजहरूको सम्झना हो। तर यो परम्परामा आमाको स्थान कहाँ छ भन्ने प्रश्न महत्वपूर्ण छ। पितृपक्षले पूर्वजहरूलाई श्रद्धा अर्पण गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ, तर यो परम्परामा आमाहरूको भूमिका उपेक्षित छ। श्राद्धको समय ‘पितृ’ शब्दले स्पष्ट रूपमा पितालाई मात्र सम्बोधन गर्छ, जसले यस प्रथालाई पितृसत्तात्मक बनाउँछ। आमाहरू, जसले जीवनको सुरुवातदेखि परिवार र सन्तानको पालनपोषणमा योगदान दिन्छन्, उनीहरूको स्थान पितृपक्षमा छैन। यस प्रकारको व्यवस्था अन्यायपूर्ण र असन्तुलित देखिन्छ। यो अव्यवहारिक मात्र होइन, सामाजिक दृष्टिकोणले पनि अपूर्ण छ। समाजमा महिलाको महत्त्वलाई नजरअन्दाज गरेर बनाइएका परम्पराहरूले लैंगिक असमानतालाई अझ बलियो बनाउँछन्। आमालाई नसमेट्ने पितृपक्षको परम्पराले हामीलाई सोच्न बाध्य बनाउँछ कि यस्तो रीतलाई निरन्तरता दिनु कति न्यायसंगत हो।
.gif)
२. मितिको मिलान र पितृपक्षको असमानता
पितृपक्षमा पितृहरूलाई सम्झना गर्न मरेतिथि वा मरेको मितिलाई आधार मानिन्छ। तर, परम्परागत रूपमा गरिने श्राद्धको मिति र तिथि मिलाउन कठिन हुन्छ। उदाहरणका लागि, कुनै व्यक्तिको निधन वैशाख १ मा भयो भने, पितृपक्षमा गरिएको तर्पण १२ दिनअघि पर्छ। यसले गर्दा श्राद्धले मृत व्यक्तिको वास्तविक मितिको प्रतिनिधित्व गर्दैन। मृतकको मितिसँगको साइनो रहँदैन, किनकि तिथि र मिति एक आपसमा मिल्दैनन्। यसरी मरेको मिति र श्राद्ध गर्ने दिनको तिथिमा असन्तुलन हुँदा, श्राद्धको महत्व र औचित्यमा प्रश्न उठ्न थालेको छ। तिथिलाई मान्यता दिएर गरिएको पिण्डदान पितृको मिति अनुसार परे/नपरेको कुरा पत्तो हुँदैन। यसले गर्दा परम्परागत रूपमा गरिने श्राद्धलाई पुनर्विचारको विषय बनाउँछ।
३. शुक्ल पक्ष र कृष्ण पक्षको असन्तुलन
पितृपक्षमा मृतकहरूको तिथिमा पिण्ड अर्पण गरिन्छ, तर यहाँ पनि तिथिको दृष्टिले गडबडी पाइन्छ। पूर्णिमा बाहेक अन्य शुक्ल पक्षका मरेका पितृहरूले पितृपक्षमा स्थान पाउँदैनन्। यसले गर्दा श्राद्ध गर्ने दिन सही नहुन सक्छ। गलत तिथिमा पिण्ड अर्पण हुँदा यसको आध्यात्मिक र सांस्कृतिक मूल्य कस्तो हुन्छ भन्ने प्रश्न पनि उठ्छ। परम्परागत मान्यताले पितृलाई पिण्ड चढाउँदा उनीहरूले आशीर्वाद दिने विश्वास गर्दछ। तर गलत तिथिमा गरिएको श्राद्धले के पितृ सन्तुष्ट हुन्छन् भन्ने कुरा सोचनीय छ। तिथिको असन्तुलनले श्राद्धको वैधता र प्रभावकारिता दुवैलाई चुनौती दिन्छ।
४. श्राद्धको उद्देश्य र वास्तविकता
पितृपक्षको मुख्य उद्देश्य भनेको पूर्वजहरूको सम्झना गर्नु हो। तर परम्परागत रूपमा हेर्दा, यसको उद्देश्य स्पष्ट रूपमा पितृहरूको सन्तुष्टिको लागि नभएर अन्य व्यक्तिको सन्तुष्टिको लागि बनाइएको हो भन्ने देखिन्छ। धेरै संस्कृतिमा श्राद्धलाई एउटा धार्मिक कर्तव्यका रूपमा प्रस्तुत गरिन्छ। तर यसलाई धार्मिकभन्दा बढी सामाजिक र सांस्कृतिक अभ्यासको रूपमा हेर्न सकिन्छ, जहाँ श्राद्धको माध्यमबाट व्यक्तिले समाज र परिवारमा आफ्नो सामाजिक उत्तरदायित्व पूरा गर्छन्।
अर्को कुरा, हचुवाको भरमा बनाइएको श्राद्धको उद्देश्यले पितृको आत्मालाई सन्तुष्टि दिन्छ भन्ने कुरा मात्र एक सांस्कृतिक र धार्मिक विश्वास हो। मानिसको मृत्युपछि उसको अस्तित्व समाप्त हुन्छ, र आत्मा वा चेतना बाँचिरहेको छ भन्ने विश्वास वैज्ञानिक रूपमा प्रमाणित भएको छैन। यसले श्राद्धको उद्देश्यलाई पुनः समीक्षा गर्नुपर्ने आवश्यकता देखाउँछ।
५. आत्मसन्तुष्टि र पितृको आशीर्वादको भ्रम
पूर्वजहरूलाई सम्झँदा मानिसले आफूलाई आत्मसन्तुष्टि प्राप्त गर्छ। यो प्राकृतिक प्रक्रिया हो जहाँ मानिसले आफ्ना पुर्खाहरूलाई सम्झिएर कृतज्ञता प्रकट गर्छन्। तर पितृ खुसी भएर आशीर्वाद दिन्छन् भन्ने विश्वास भने सत्यमा आधारित छैन। मानिसको मृत्युपछि उसको अस्तित्व सकिन्छ, त्यसैले मृतक खुसी वा दुःखी हुने कुरा एक अन्धविश्वास मात्र हो। शरीरविनाको आत्मा (चेतना) जीवित रहन्छ भन्ने कुरा पनि वैज्ञानिक दृष्टिले प्रमाणित भएको छैन। धार्मिक र सांस्कृतिक विश्वासमा आधारित भएर, पितृहरूलाई पिण्ड चढाउँदा उनीहरू सन्तुष्ट हुन्छन् र आशीर्वाद दिन्छन् भन्ने मान्यता छ। तर यसमा कुनै ठोस प्रमाण छैन। मृतक व्यक्ति जीवित रहनुपर्छ भने मात्र खुसी वा दुःखी हुनसक्छ। जीवित व्यक्तिलाई मात्र श्राद्ध गर्न मिल्छ भन्ने कुरा परम्परामा हेक्का राखिएको छैन।
निष्कर्ष: पितृपक्षको पुनर्विचार
पितृपक्ष र श्राद्ध परम्परागत मान्यतामा आधारित भए तापनि, यसलाई आधुनिक परिप्रेक्ष्यबाट हेर्दा थुप्रै असमानता र त्रुटिहरू देखिन्छन्। पितृपक्षले पितृसत्तात्मक सोचलाई बढावा दिन्छ, जसले आमाको भूमिका र योगदानलाई उपेक्षा गर्छ। तिथि र मिति मिलाउन नसकिने परिस्थितिले श्राद्धको औचित्यमा पनि प्रश्न खडा गर्छ। गलत तिथिमा गरिएको श्राद्धले पितृलाई सन्तुष्ट पार्न सक्छ कि सक्दैन भन्ने विषय अझै खुला छ।
धार्मिक आस्था र सांस्कृतिक परम्परालाई सम्मान गर्दै पनि, यस प्रकारका परम्परालाई समयसापेक्ष परिवर्तन आवश्यक छ। पितृपक्षले के साँच्चै पितृको स्मरण गराउँछ, कि यो केवल एक औपचारिक प्रक्रिया मात्र हो भन्ने कुरा सोध्नुपर्ने बेला आएको छ। पितृप्रति श्रद्धा व्यक्त गर्दा आत्मसन्तुष्टि त मिल्न सक्छ, तर पितृ खुसी भएर आशीर्वाद दिन्छन् भन्ने विश्वासलाई आधार मानेर यस्तो धार्मिक परम्परालाई निरन्तरता दिनु कति तर्कसंगत हो भन्ने प्रश्न विचारणीय छ। यसले भविष्यमा हाम्रो सांस्कृतिक र धार्मिक अभ्यासलाई अझ तार्किक र सन्तुलित बनाउने दिशामा योगदान पुर्याउन सक्छ। परम्पराको मूल्यलाई सम्मान गर्दै, आधुनिक समयमा यो पुनर्विचारको विषय बन्नु आवश्यक छ, ताकि समाजले सन्तुलन र न्यायको मार्गमा अघि बढ्न सकोस्।
पितृको आशीर्वाद !
पूर्वजलाई सम्झनु, कृतज्ञता चढाउनु स्वभाविक हो। जहाँसम्म पितृको सम्झना गर्ने कुरा हो त्यो कि जन्म मितिमा कि भने जन्मतिथिमा गर्ने हो । अथवा सुविधा अनुसार तिथि वा मितिमध्ये एउटा दिनमा जहिले गरे पनि हुने कुरा हो। पितृपक्षमा सबैका मरेतिथिहरु खाँदकुँद पारेर एकै साथ श्राद्ध गर्नुपर्छ भन्ने केही छैन । पितृपक्ष भनेर चिनिने आश्वीन कृष्ण पक्षमा गरिने पितृ स्मरण कुनै अर्थमा पनि उपयुक्त देखिदैन ।
१) पितृपक्षले आमालाई चिन्दैन। यो पितृसत्तात्मक चलन हो । आमालाई पितृ नमान्ने प्रथा हो । त्यसैले यो अन्यायपूर्ण छ। अव्यवहारिक छ।
२) गतेमितिसंग यसको साइनो सम्बन्ध रहँदैन ।
वर्षको पहिलो दिन अर्थात वैशाख १ गते मरेको मानिसको बरखी १२ दिन अघि नै आउँछ । अर्थात मृत्यु तिथिले मानिसको मरेको दिनको प्रतिनिधित्व गर्दैन । मरे मितिको १२ दिन अघि मरेतिथि पर्न जान्छ ।
३)तिथिका दृष्टिले पनि कृष्ण पक्ष र शुक्ल पक्ष दुबैलाई एउटै तिथिमा कोचिएको छ । पूर्णिमा बाहेक शुक्लपक्षका अरु तिथिमा मरेका पितृहरुले पितृपक्षमा स्थान पाउँदैनन । अर्थात सन्तानले दिने पिण्ड तर्पण नै गलत तिथिमा पर्न जान्छ ।
४) हचुवाको भरमा बनाइएको पितृ श्राद्धको उद्देश्य पितृ भन्दा अरु कसैको तृप्तिको लागि बनाइएको हो भन्ने स्पष्ट हुन्छ ।
५) पितृलाई सम्झँदा आत्मसन्तुष्टि मिल्छ तर पितृ खुसी भएर आशीर्वाद दिन्छन भन्ने कुरा भने साँचो होइन ।
मानिस मरेपछी उसको अस्तित्व सदाको लागि समाप्त हुन्छ । त्यसैले खुसी वा दुखी हुनकालाई मृतकको अस्तित्व बचेको हुदैन । शरीरविनाको आत्मा (चेतना) जीवित रहन्छ भन्ने कुरा फट्याइँ मात्र हो। न पितृले पिण्ड खान्छन, न खुसी हुन्छन र आशीर्वाद दिन्छन । ती तीनवट कुरा गर्ने सामर्थ्य अस्तित्व नै नभएको कुरामा हुदैन । त्यसका लागि मानिस जीवित हुनुपर्छ । जीवित मानिसको नाममा श्राद्ध गरिदैन ।
