खस पहिचानको लागि लड्ने बेला हो: क्षत्री दिवस मनाउने होइन
नेपालको जातीय संरचना र पहिचानको लडाइँमा खस समुदायले आजसम्म धेरै उतारचढावहरू झेलेको छ। यस लेखमा हामी खस पहिचानको महत्व, यसको इतिहास, र आधुनिक नेपालमा यसको लोप हुँदै गरेको अवस्थाबारे छलफल गर्नेछौं। खस पहिचानलाई पुनःस्थापित गर्ने प्रयास गर्नुपर्ने बेला आएको छ, न कि क्षत्री दिवसजस्ता अनावश्यक उत्सवहरू मनाएर आफ्नै पहिचानलाई अझै कमजोर पार्ने।
खस समाजको स्थापना र विकास
नेपालको इतिहासमा खस जातिको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहेको छ। खस जातिको इतिहासलाई बुझ्नका लागि खस साम्राज्यको चर्चा गर्नुपर्छ, जुन मध्यकालीन नेपाल र तिब्बतको सिमाना वरपर फैलिएर रहेको थियो। खस जाति आर्य समुदायको एक महत्वपूर्ण अंग थियो, जसले आफ्नो छुट्टै भाषा, संस्कृति, र बसोबासको क्षेत्रलाई संरक्षण गर्दै आएको थियो। तर समयसँगै, खस पहिचानलाई क्षत्री नामले धुमिल गरियो, र त्यो इतिहास बिर्संदै गयो।
.gif)
क्षत्री समाज महासंघको स्थापना
खस जातिको पहिचानको रक्षा गर्ने प्रयासमा एकचोटि ‘क्षत्री समाज महासंघ’ गठन भएको थियो, जसको अध्यक्ष स्वर्गीय लालबहादुर बानियाँ र महासचिव ज्योति बानियाँ थिए। यो संघको मूल उद्देश्य थियो क्षत्री समुदायको हित संरक्षण र समाजमा यसको पहिचान स्थापित गर्नु। बानियाँ थरका व्यक्तिहरूको सक्रियतामा यो संघ विधिवत दर्ता भयो र विभिन्न थरका व्यक्तिहरूलाई नेतृत्वमा ल्याउन प्रयास गरियो।
तर, यो महासंघको नेतृत्व र क्रियाकलापमा केही ठूला गल्तीहरू भए, जसले गर्दा खस जातिको वास्तविक पहिचान नै हराउन थाल्यो। अहिले यो संगठन सक्रिय छ वा छैन भन्ने प्रश्न उठ्नु यसको असफलताको द्योतक हो।
क्षत्री महासंघका गल्तीहरू
१) क्षत्री भनेको जाति होइन, समूह मात्रै थियो: क्षत्रीले आफूलाई जाति भनेर बुझ्दै आएको थियो, तर यो भ्रम मात्रै थियो। वास्तवमा, क्षत्री विभिन्न जातिहरूको मिश्रण थियो, जसले जनै धारण गर्ने पात्रहरूको समूहलाई मात्र प्रतिनिधित्व गर्थ्यो।
२) खस जातिको छुट्टै इतिहास थियो: क्षत्रीले खस जातिको इतिहासलाई अलग गरेर बुझ्न असफल भयो। खस जातिलाई नेपालकै पुरानो आदिवासी समूह भनेर मानिन्छ, जसले आफ्नै भाषा, संस्कृति र ऐतिहासिक भूगोलको संरक्षण गर्दै आएको थियो।
३) भूगोल र संस्कृतिको अनादर: खस जातिको पहिचानलाई पृथक राख्न महासंघले खसको भाषा, संस्कृति, र प्रागैतिहासिककालदेखि चर्चेको भूगोललाई बेवास्ता गर्यो। खसको अस्तित्वलाई बिर्सेर क्षत्रीको नाउँमा एकीकृत गर्ने प्रयासले खस जातिको पहिचानलाई कमजोर बनायो।
खस पहिचानको मेटिने क्रम
खस पहिचानलाई विभिन्न तरिकाले मेट्ने प्रयास भयो। यसमा राज्यबाट प्रत्यक्ष हस्तक्षेप भएको थियो:
१) भाषाको नामाकरण: खस भाषालाई गोर्खा भाषा भनियो, र पछि नेपाली भाषाको रूपमा स्वीकार गरियो। यसले खस भाषाको मौलिक पहिचानलाई समाप्त गर्यो।
२) खस जातिको नाम परिवर्तन: खस जातिलाई पनि गोर्खाली भनियो, र खस पहिचानलाई धुमिल पारियो।
३) धार्मिक रूपान्तरण: खसहरूलाई जनै धारण गर्न बाध्य पारियो र क्षत्री समुदायमा विलय गरियो। यो प्रक्रियाले खसहरूलाई हिन्दू वर्णव्यवस्थामा समाहित गर्दै उनीहरूको वास्तविक पहिचान मेट्ने काम गर्यो।
४) राजाज्ञाको प्रयोग: वि.सं. १९१३ मा राजा सुरेन्द्रको नाममा जारी भएको राजाज्ञाले खसलाई क्षत्री भन्न लेख्न बाध्य पार्यो। यो निर्णयले खस जातिको ऐतिहासिक पहिचानलाई औपचारिक रूपमा समाप्त गर्ने कार्य गर्यो।
५) वर्ण व्यवस्थामा सम्मिलन: गैर-खस आर्यहरूलाई पनि जनैधारी क्षत्रीको रूपमा रूपान्तरण गर्ने काम भयो, जसले गर्दा खसहरू आफ्नै समाजमा पनि कमजोर भए।
क्षत्री समाज महासंघले खस जातिको पहिचान र अस्तित्वको रक्षा गर्ने जिम्मेवारी लिएको भए पनि, यसले ठूला रणनीतिक गल्तीहरू गर्यो। केही प्रमुख गल्तीहरू यस प्रकार छन्:
१) असली जाति नबुझ्नु: क्षत्री महासंघले आफूलाई छुट्टै जाति ठान्यो, तर यो बुझेन कि वास्तवमा खस जाति नै संकटमा परेको थियो।
२) इतिहासको अध्ययनको अभाव: महासंघले राजा पृथ्वीनारायण शाहको अभियानमा खस, मगर, गुरुङ, र ठकुरीहरूको योगदानलाई बुझ्न असफल भयो। पृथ्वीनारायणको ‘दिव्योपदेश’लाई सही ढंगले अध्ययन गर्न नसक्नुले महासंघको रणनीतिक असफलता देखायो।
३) पहिचान आन्दोलनप्रति भ्रम: माओवादी आन्दोलनमा उठेको पहिचानको लडाइँलाई आफ्नो विरुद्धको संघर्ष ठानेर, क्षत्री महासंघले गलत दिशा समात्यो। जबकि, यो आन्दोलन वास्तवमा खस पहिचानको पुनःस्थापनाको लागि महत्त्वपूर्ण थियो।
४) पहिचान आन्दोलनसँग नजोडिनु: क्षत्री महासंघले खस जाति संकटमा रहेको बुझेन, र पहिचानको लडाइँमा सामेल हुने प्रयास गर्यो। यसले पहिचान आन्दोलनलाई समर्थन गर्नुपर्ने बेला उल्टो भ्रममा परी खस समुदायलाई अन्योलमा पार्यो। परिणामस्वरूप खसको अस्तित्व मेटिने खतरा
यी सबै गलत निर्णयहरूका कारण खस जातिको अस्तित्व खतर्नाक स्थितिमा पुगेको छ। आजको दिनसम्म खस जातिको पहिचान निम्न कुराहरूमा कमजोर हुँदै गएको छ:
१) संवैधानिक अस्वीकृति: नेपालको संविधानले खस जातिको छुट्टै अस्तित्वलाई इन्कार गर्यो। खस जाति आजको राष्ट्रिय संरचनामा बेनाम भएको छ।
२) समानुपातिक सहभागितामा हिस्सेदारी गुमायो: संविधानमा भएका व्यवस्थाहरूका कारण खस जातिले राज्यका विभिन्न क्षेत्रमा आफ्ना प्रतिनिधित्व र अधिकार गुमाउँदै गयो।
३) राजनीतिक नेतृत्वको क्षीणता: खस जाति राजनीतिक दलहरूको नेतृत्वबाट पनि बिस्तारै किनारामा पर्दै गएको छ, जसले गर्दा खस समुदायको राजनीतिक शक्ति कमजोर हुँदै गएको छ।
४) सरकारी संस्थामा उपस्थिति घट्दै: खस जातिको उपस्थिति सेना, प्रशासन, र राज्यका अन्य प्रमुख अंगहरूमा कम हुँदै गइरहेको छ।
जब कुनै जातिको पहिचान हराउँछ, त्यसको भाषा र संस्कृति पनि त्यसैगरी हराउँदै जान्छ। खस जातिले आफ्नो भाषा र संस्कृति गुमाएपछि उनीहरूको पहिचान मेटिने अवस्थामा छ।
खस जातिको अस्तित्व संकटमा छ, तर यो संकट क्षत्री समुदायको भ्रममा परेर पैदा भएको हो। खस जातिले आफूलाई आरक्षणको लागि किनारा गरिएको भ्रममा परेको छ। वास्तवमा, खस जातिको अस्तित्वलाई ‘खस आर्य’ भन्ने नामले हसुर्न खोजिएको छ, जसले उनीहरूको हिस्सेदारीलाई कमजोर पार्दै गएको छ। आरक्षण प्रणालीले खस जातिलाई किनारीकृत गरेको छैन, बरु गलत नीतिहरूका कारण उनीहरूको हिस्सेदारी लुटिँदै गएको छ।
खस जातिको अस्तित्व बचाउन नेतृत्वले नयाँ दिशा समाउन आवश्यक छ। अहिलेको नेतृत्वको अल्पज्ञानले खस जातिको पहिचानलाई कमजोर पारेको छ। खस जातिले अब क्षत्री दिवसजस्ता पर्वहरू मनाएर आफ्नो समय खेर फाल्नुको सट्टा, आफ्नो पहिचानको लडाइँमा सामेल हुनुपर्छ।
खस पहिचानको संरक्षण र पुनःस्थापनाको लागि अबको कदम भनेको नयाँ र सशक्त नेतृत्व चयन गर्नु हो, जसले खस जातिको मौलिक इतिहास, भाषा, र संस्कृतिलाई जगेर्ना गर्दै यसको अस्तित्वलाई पुनर्स्थापित गर्ने हो। क्षत्री दिवस मनाउनु एउटा भ्रम हो, जसले खस जातिको पहिचानलाई अझै धुमिल बनाउने काम गर्दछ। अब खस जातिले जागरुक भएर, आफ्नो पहिचानको लागि लड्नुपर्छ।
खस पहिचानलाई पुनःस्थापित गर्नु भनेको केवल जातीय मुद्दा मात्र होइन, यो नेपालको इतिहास, संस्कृति, र राष्ट्रिय पहिचानलाई पुनरावलोकन गर्ने आवश्यकतासँग पनि सम्बन्धित छ। खस जातिको पहिचान मेटिँदै जानु नेपालकै ऐतिहासिक धरोहरलाई कमजोर पार्नु हो। खस साम्राज्यको योगदान र यसको समृद्ध इतिहासलाई नेपालकै इतिहाससँग जोडेर बुझ्नुपर्ने बेला आएको छ।
खस पहिचानको संघर्षलाई कसरी अघि बढाउने?
१) इतिहासको पुनःलेखन: खस जातिको अस्तित्वलाई पुनर्स्थापित गर्न इतिहासलाई सही ढंगले लेख्न आवश्यक छ। खस जातिको योगदान, खस साम्राज्यको शक्ति र प्रभाव, र खसहरूकै नेतृत्वमा भएका सामाजिक, राजनीतिक परिवर्तनहरूलाई इतिहासमा उचित स्थान दिनुपर्छ। वर्तमानमा नेपालमा स्थापित ऐतिहासिक रचना प्रायः क्षत्रीको महत्वलाई मात्र बढाएर लेखिएको छ, जुन खस जातिको वास्तविक भूमिकालाई ओझेलमा पार्छ। खस जातिको इतिहास पुनःलेखन गर्दै सही तथ्यहरू प्रस्तुत गर्नु खस पहिचानको पुनरुत्थानको पहिलो महत्त्वपूर्ण कदम हो।
२) भाषा र संस्कृतिको संरक्षण: खस जातिको भाषा र संस्कृति पनि संकटमा छन्। भाषा केवल संचारको माध्यम होइन, यो पहिचानको एक महत्वपूर्ण आधार हो। खस जातिको वास्तविक भाषा मेटिएपछि उनीहरूको सांस्कृतिक अस्तित्व पनि कमजोर बन्न थाल्यो। अहिले, नेपाली भाषाको नाममा खस भाषाको मौलिक स्वरूपलाई हराउने काम भएको छ। यसै कारणले खस भाषालाई पुनर्जीवित गर्न प्रयास गर्नुपर्छ, विशेष गरी ग्रामीण भेगहरूमा जहाँ अझै पनि खस भाषाको केही अंश बाँकी छ। स्थानीय स्तरमा खस भाषा संरक्षणका कार्यक्रमहरू, सांस्कृतिक महोत्सवहरू, र पाठ्यक्रममा खस भाषा समावेश गरिनुपर्छ।
३) राजनीतिक जागरुकता: खस पहिचानको संघर्षलाई राजनीतिक रूपमा उठान गर्नु अत्यावश्यक छ। नेपालको राजनीतिक परिदृश्यमा खस जातिको प्रतिनिधित्व घट्दै गएको छ, र यो स्थिति अझै गम्भीर हुँदै गइरहेको छ। खस जातिका लागि छुट्टै समानुपातिक कोटा व्यवस्था गर्नुपर्ने आवश्यकता छ, जुन संविधान र कानूनी संरचनामा स्पष्ट रूपमा छुट्याइएको होस्। अहिले, ‘खस आर्य’ कोटा भित्र अन्य जातिहरूले खस जातिको हिस्सा लिइरहेका छन्, जसले खस जातिलाई अझै कमजोर बनाएको छ। यसलाई सशक्त राजनीतिक दबाबमार्फत रोक्नुपर्छ।
४) शैक्षिक जागरण: खस पहिचानको मेटिँदो अवस्था शिक्षाको अभावसँग पनि जोडिएको छ। खस जातिले आफ्नो वास्तविक इतिहास र पहिचानलाई बुझ्न र सिक्न सक्ने पाठ्यक्रमहरू विकसित गर्नुपर्नेछ। नेपालका विद्यालयहरूमा खस जातिको इतिहास, भाषा, र संस्कृति सम्बन्धी सामग्रीलाई पाठ्यक्रममा समावेश गरिनुपर्छ। यस्ता शिक्षाले खस समुदायमा पहिचानको चेतना जागरुक गराउनेछ।
आरक्षणको भ्रम र वास्तविकता
खस समुदायमा आरक्षण सम्बन्धी गलत धारणाहरू फैलिएका छन्। आरक्षणको संरचनालाई बुझ्न आवश्यक छ कि यो व्यवस्था कुनै जाति विशेषको विरुद्धमा छैन, बरु पिछडिएका, किनारामा परेका समुदायहरूको सशक्तिकरणको लागि हो। खस जाति अहिलेको आरक्षण प्रणालीले प्रभावित भएको छैन, बरु ‘खस आर्य’ नामक कृत्रिम समूहले उनीहरूको हिस्सा हसुरिरहेको छ। यो भ्रमलाई चिर्न र खस जातिको हक अधिकार सुरक्षित गर्न चेतनामूलक कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ।
क्षत्री दिवसको सट्टा खस पहिचानको लागि लड्नुपर्छ
खस पहिचानलाई मेट्न प्रमुख भूमिका खेलेको भ्रमपूर्ण क्षत्री पहिचानलाई मनाउन अब कुनै औचित्य छैन। क्षत्री दिवस मनाउनुको सट्टा खस जातिको मौलिक पहिचानका लागि संगठित संघर्षको आवश्यकता छ।
१) क्षत्री र खसको फरक बुझ्नुपर्छ: खस भनेको जातीय पहिचान हो, जबकि क्षत्री भनेको हिन्दू वर्णव्यवस्थामा आधारित एक समूह मात्र हो। क्षत्री जातीय रूपमा कुनै एउटै रगतको वंश होइन, यो एक मिश्रित समूह हो, जसमा विभिन्न जाति, थरका व्यक्तिहरूलाई जनै धारण गर्न विवश पारिएको थियो। त्यसैले खस जातिले क्षत्रीको भ्रम त्यागेर आफ्नो वास्तविक पहिचानमा फर्कनुपर्ने बेला आएको छ।
२) क्षत्री समाज महासंघको नयाँ दिशानिर्देशन: क्षत्री समाज महासंघले खस जातिको नेतृत्व र पहिचानको संरक्षणको लागि काम गर्नुपर्ने थियो। तर यसले गलत दिशा समातेकोले अब त्यसको पुनर्विचार गर्नुपर्ने समय आएको छ। खस जातिको पहिचान पुनःस्थापनाका लागि नयाँ संगठनहरू बनाउनुपर्छ वा पुराना संगठनलाई खस पहिचानको लडाइँमा संलग्न गराउनुपर्छ।
३) समानुपातिक सहभागितामा हिस्सेदारीको रक्षा: संविधानमा खस जातिको पहिचान स्थापित गराएर उनीहरूको हिस्सेदारीलाई सुदृढ गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। अहिलेको प्रणालीले खस जातिको हिस्सालाई अन्य समुदायले ग्रहण गरेको छ। खस जातिको अधिकारलाई पुनःस्थापित गर्न कानूनी रूपमा स्पष्ट विभाजन र व्यवस्थाको माग गर्नुपर्छ।
नेतृत्वको जागरुकता र सुधार
खस जातिको पहिचान संकटको समाधानमा नेतृत्वको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहन्छ। खस जातिले आफ्नो नेतृत्वलाई परिमार्जन गर्दै, जागरुक र सशक्त व्यक्तिहरूलाई अगाडि ल्याउनुपर्नेछ। जुन नेतृत्वले पहिचानको महत्व बुझ्छ, इतिहास र वर्तमानको सही विश्लेषण गर्न सक्छ, र खस समुदायलाई संगठित गरेर पुनरुत्थानको बाटो देखाउन सक्छ, त्यस्तो नेतृत्व खस जातिको भविष्य सुनिश्चित गर्न सक्नेछ।
१) राजनीतिक दलहरूमा सक्रियता: खस जातिले विभिन्न राजनीतिक दलहरूमा प्रवेश गरेर आफ्नो अधिकारको लडाइँलाई संगठित ढंगले अघि बढाउनुपर्छ। दलहरूको नेतृत्वमा खस जातिको प्रतिनिधित्व आवश्यक छ, जसले उनीहरूको मागलाई संविधान संशोधनसम्म पुर्याउन सक्छ।
२) सामाजिक संगठनहरूको गठन: नयाँ सामाजिक संगठनहरूको गठन गरेर खस जातिले आफ्नो भाषा, संस्कृति, र पहिचानको लागि सामूहिक लडाइँ अगाडि बढाउनुपर्छ। यस्ता संगठनहरूले राष्ट्रिय र स्थानीयस्तरमा खस समुदायका मुद्दाहरूलाई उठाउने जिम्मेवारी लिन सक्छन्।
भविष्यको दिशानिर्देशन
खस पहिचानको संरक्षण र पुनःस्थापना केवल खस जातिका लागि मात्र होइन, नेपालकै बहुसांस्कृतिक धरोहरको सम्मानका लागि हो। खस जातिको मौलिक पहिचान, भाषा, संस्कृति, र इतिहासलाई पुनर्जीवित गर्न सबै खस समुदायले एकसाथ जुट्नुपर्ने समय आएको छ। अहिलेको समय क्षत्री दिवस मनाउने होइन, खस पहिचानको लागि लड्ने हो।
नेपालको राष्ट्रिय एकता तब मात्र सुदृढ हुनेछ जब प्रत्येक जातीय समुदायको पहिचानलाई सम्मान गरिन्छ। खस जातिले आफ्नो पहिचानलाई पुनर्स्थापित गर्न र नेपालकै इतिहासमा आफ्नो स्थान सुरक्षित गर्न नयाँ दृष्टिकोण र रणनीति अवलम्बन गर्नुपर्छ। अब समय आएको छ कि खस समुदायले आफ्नो अस्तित्वलाई पुनःस्थापित गर्दै नेपालमा आफ्नो मौलिक पहिचानको लागि एकीकृत संघर्ष अघि बढाओस्। खस पहिचानको लडाइँको सफलताले नेपाललाई अझ विविध र समृद्ध बनाउनेछ।
