जात व्यवस्था: उत्पत्ति र सिद्धान्तहरूको विश्लेषण

जातको परिचय

विश्व मानव समुदायले एक्काईशौँ शताब्दी र नयाँ सहस्राब्दीमा प्रवेश गरिसकेको छ। यो समयसम्म आइपुग्दा बीसौँ शताब्दीले भोगेका अन्याय, अत्याचार, शोषण, जातीय संहार, युद्ध, दुईवटा महायुद्ध, जातिभेद, रङ्गभेद, र वर्णभेद जस्ता विभिषिकाहरुबाट मुक्त हुने प्रयास भइरहेको छ। मानव समाजले यी विभेदकारी प्रथाहरू एक्काईशौँ शताब्दीमा पुनः नदोहोरियोस् भन्ने आशा राखेको छ। तथापि, नयाँ स्वरूपमा शोषण, उत्पीडन, युद्ध, जातिभेद, रङ्गभेद, र वर्णभेद कायमै छन्। विशेषगरी, भारत, नेपालजस्ता देशहरूमा हिन्दू धर्मको मेरुदण्डको रूपमा रहेको वर्ण व्यवस्थाको चपेटामा लाखौं मानिस अझै पीडित छन्। मानव अधिकारको विश्वव्यापी घोषणापत्र जारी भएको आधा शताब्दी र जातीय भेदभाव उन्मूलन गर्ने महासन्धी (JCERD) लागु भएको तीस वर्ष बितिसक्दा पनि यस उपमहाद्वीपका दलितहरूले समानता प्राप्त गर्न सकेका छैनन्। उनीहरू अझै पनि अछूत र पददलितको स्थितिमा नै छन्।

यस शताब्दीमा पनि आधुनिक समाज, शहर, र व्यक्तिहरूमा जातीय छुवाछूत प्रथा डेराजमाएर बसेको छ। आफूलाई सभ्य, शिक्षित, मानवतावादी, प्रजातन्त्रवादी, समाजवादी, र प्रगतिशील ठान्ने व्यक्तिहरूले लेख र भाषणमा जातीय छुवाछूतको विरोध गरे तापनि व्यवहारमा भने यसलाई अन्त्य गर्न सकेका छैनन्। नेपालको सन्दर्भमा, यहाँ धेरै मानव अधिकारवादी, प्रजातान्त्रिक समाजवादी, उदारवादी, बहुदलीय जनवादी तथा प्रगतिशील कम्युनिष्टहरूको उपस्थिति छ। धेरै डाक्टर, प्रोफेसर, वकील, पत्रकार, समाजशास्त्री, र सामाजिक सेवकहरूले आफूलाई आधुनिक मानव ठान्छन्, तर जातीय छुवाछूतको संघार नाघ्ने साहस उनीहरूमा छैन।

दलित समुदायको स्थितिमा हेर्दा, उनीहरूले हिनताबोध बोकिरहेका छन्। आन्तरिक रूपमा छुवाछूत गर्छन्, आफैँमा झगडा गर्छन्, टुट्छन्, फुट्छन्, एक-अर्कालाई गाली गर्छन्, सराप्छन्, आफू मात्रै सही भन्छन्, र दलितको नाममा व्यक्तिगत स्वार्थका लागि भिक्षाटन गर्दै हिंड्छन्। परिणामस्वरूप, जतिसुकै ठूलो राजनीतिक परिवर्तन भए पनि, मोटा-मोटा कानूनका किताबहरू छापिए पनि, र प्रजातान्त्रवादी तथा प्रगतिशील पार्टीहरूले सरकार बनाए पनि, जातीय छुवाछूत प्रथामा कुनै परिवर्तन आएको छैन।

यस प्रकारको मानसिकता र व्यवहारका कारण नेपाली अशिक्षित र निमुखा दलित समुदायमा हिन्दू धर्म र पुरोहितहरूले भनेजस्तै जातीय छुवाछूत साँच्चै ईश्वरको रचना हो भन्ने भ्रम छ। यस पुस्तकमा जातीय छुवाछूत प्रथाको उत्पत्ति, विस्तार, नेपालमा यसको विकास, जातीय छुवाछूत विरोधी आन्दोलनको क्रमिक विकास, सैद्धान्तिक पक्ष, र वर्तमान दलित आन्दोलनको समीक्षा प्रस्तुत गरिएको छ। साथै, आन्दोलनको सफलताका लागि आवश्यक सुझावहरू पनि समेटिएका छन्।

जाति (Race)

जाति (Race) भन्नाले शारीरिक बनावट, गुण, स्वभाव, र रङ्गको आधारमा छुट्टाइएको मानव समूहलाई बुझिन्छ। दुई भिन्न जातिका मानिसहरूको शारीरिक बनावट, छालाको रङ्ग, गुण-स्वभावमा भिन्नता पाइन्छ। भी.डी. जोतोभले विश्व मानव समुदायलाई तीन ठूला जातिहरूमा विभाजन गरेका छन्: युरोपियड (सेतो वर्ण), मङ्गोलोइड (पहेलो वर्ण), र निग्रोइड (कालो वर्ण)। यसरी रंगको आधारमा जातिहरू विभाजन भएका छन्। यी ठूला जातिहरूमा पनि विभिन्न साना उपजातिहरू छन्, र तिनीहरूको समिश्रणबाट अन्य जातिहरूको उत्पत्ति भएको पाइन्छ। बल्म्न व्याकले मानवलाई पाँच जातिमा विभाजन गरेका छन्: ककेशियन (युरोपियन), मंगोलिन, इथियोपियन, अमेरिकन, र मलायन।

जाति भनेको प्राकृतिक रूपले छुट्टिएको मानिसहरूको समूह हो। प्रत्येक जाति शारीरिक बनावट, आकार, रूप-रङ्ग आदिमा अन्य जातिहरूभन्दा भिन्न हुन्छ। आर्य जाति भनेको एउटा जाति हो, तर ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य, र शूद्र भने फरक जातिहरू होइनन्, बरु एउटै आर्य जातिका वर्गहरू हुन्।

जात (Caste)

जात (Caste) शब्द अंग्रेजी भाषाको ‘Caste’ को नेपाली रूपान्तरण हो। यो पुर्तगाली भाषाको ‘Casta’ बाट आएको हो, जसको अर्थ जन्म वा भेद हो। जात भनेको समाजको त्यो वर्ग हो जसको अधिकार र कर्तव्य वंशाणुगत हुन्छ। मजुमदारका अनुसार, “एउटा सन्निकट वर्ग नै जात हो।” यस परिभाषा अनुसार, मानव जीवनका सम्पूर्ण क्रियाकलाप, कर्तव्य र अधिकार, भाग्य र भविष्य वंशको आधारमा निश्चित हुने ढंगमा विभाजित हुनुलाई जात भनिन्छ। हिन्दू वर्ण व्यवस्थाले विभाजन गरेका ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य, र शूद्र वर्गहरू वंश र पेशाको आधारमा विभाजित छन्, जसले तिनीहरूलाई जात बनाएको छ।

जातिप्रथा (Caste System)

जातिप्रथा भनेको जातीयताको आधारमा गरिने भेदभाव र भिन्न जातिहरुमा एक जातिले अर्को जातिलाई हेप्ने प्रवृत्ति हो। यो हिन्दू वर्ण व्यवस्थाले स्थापित गरेको विभेदकारी प्रथा हो। विद्वानहरूको विचारमा, जातिप्रथा ब्राह्मण वर्गले आफ्नो सत्तालाई सुरक्षित राख्न बनाएको चतुर योजना हो। यसले समाजलाई विभाजित गर्दै निम्न वर्गलाई राजनीतिक, सामाजिक, र आर्थिक अधिकारबाट बञ्चित राखेको छ।

ब्राम्हणवाद (Brahmanism)

ब्राम्हणवाद भनेको हिन्दू धार्मिक विचारधारा हो जसले ब्राम्हण वर्गलाई सर्वश्रेष्ठ मान्दछ। डा. अम्बेडकरका अनुसार, ब्राम्हणवाद भनेको शक्ति र प्रतिष्ठाको खोजमा रहेका ब्राम्हणहरूको प्रवृत्ति हो, जसले स्वतन्त्रता, समानता, र भातृत्वलाई नकार्छ। ब्राम्हणवादले जातीय भेदभाव र छुवाछूतलाई कायम राख्दै आएको छ, र यसमा समाजका विभिन्न वर्गहरू, दलितसमेत, संलग्न छन्।

दलित जाति (Dalit Community)

दलित शब्दको अर्थ फुटाएको, दलिएको, दमन गरिएको, र थिचिएको भन्ने हुन्छ। दलित जाति भन्नाले ऐतिहासिक रूपमा थिचिएका र अछूत ठहराइएका समुदायहरूलाई बुझिन्छ। नेपालको सन्दर्भमा, दलितहरू राज्य, धर्म, र कानूनी व्यवस्थाद्वारा शोषित र उत्पीडित समुदाय हुन्, जसले समान अवसरहरू प्राप्त गर्न सकेका छैनन्।

जात उत्पत्तिको कारण र सिद्धान्त

जातको उत्पत्तिका सम्बन्धमा विभिन्न सिद्धान्तहरु प्रस्तुत गरिएका छन्, जसले जातीय विभाजनको विभिन्न पाटा र कारणहरुलाई विश्लेषण गर्छन्। यहाँ परम्परागत धार्मिक व्याख्यादेखि राजनीतिक स्वार्थसम्मको दृष्टिकोणमा आधारित सिद्धान्तहरुको चर्चा गरिएको छ। यी सिद्धान्तहरुमध्ये परम्परागत सिद्धान्त हिन्दू धर्मशास्त्रमा आधारित छ भने राजनीतिक सिद्धान्तले जात व्यवस्थालाई राजनीतिक स्वार्थको परिणाम मान्दछ।

१. परम्परागत सिद्धान्त (Traditional Theory)

यो सिद्धान्त हिन्दू धर्मग्रन्थमा आधारित छ। ऋग्वेदको पुरुषसूक्तमा वर्णित विराटपुरुषको शरीरका विभिन्न भागबाट विभिन्न वर्णहरु उत्पन्न भएको मान्यता छ। ब्राह्मणलाई मुखबाट, क्षत्रीयलाई हातबाट, वैश्यलाई जाँघबाट, र शूद्रलाई खुट्टाबाट उत्पन्न भएको भनेर वर्ण व्यवस्था निर्माण गरिएको छ। यस्तै भाव अथर्ववेद र यजुर्वेदमा पनि भेटिन्छ। यो धार्मिक आधारमा गरिएको जातीय विभाजनले समाजमा वर्ण व्यवस्थालाई संस्थागत बनायो।

२. राजनीतिक सिद्धान्त (Political Theory)

यो सिद्धान्त अनुसार जात व्यवस्थाको उत्पत्ति राजनीतिक स्वार्थका कारण भएको हो। डुबोइस लगायतका विद्वानहरुले जात व्यवस्थालाई राजनीतिक रणनीतिको हिस्सा मान्छन्। उनीहरुको विचारमा केही चतुर राजनीतिज्ञहरुले सामाजिक नियन्त्रण र प्रशासनिक वर्चस्व कायम गर्न जात व्यवस्थाको प्रयोग गरे। डा. बी. आर. अम्बेडकरले जात व्यवस्थालाई अल्पसंख्यक राजनीतिक नेताहरुको हातमा बहुसंख्यक जनतामाथि प्रभुत्व जमाउने तरिका भनेका छन्। यस सिद्धान्तले जात व्यवस्थालाई सामाजिक विभाजन र विभेद कायम राख्ने राजनीतिक साधनको रूपमा देखाउँछ।

यसरी यी दुई सिद्धान्तले जात व्यवस्थाको उत्पत्ति र यसको सैद्धान्तिक आधारहरुका फरक–फरक पाटाहरुलाई देखाउँछन्।