गाईजात्रा पर्व नेपालका नेवार समुदायद्वारा विशेष रूपमा मनाइने एक महत्वपूर्ण परम्परागत, धार्मिक, र सांस्कृतिक पर्व हो। यो पर्वको शुरुवात राजा प्रताप मल्लले पुत्र वियोगमा पीडित आफ्नी रानीलाई सांत्वना दिन गरेको भन्ने मान्यता छ। यद्यपि, संस्कृतिविद्हरूका अनुसार यो पर्व प्रताप मल्लको शासनकालभन्दा ३०० वर्ष अघिदेखि नै मनाइँदै आएको हो। गाईजात्राले कृषि र प्रकृतिसँग समेत गहिरो सम्बन्ध राख्ने गरेको जानकारहरू बताउँछन्।
गाईजात्रा के हो?
संस्कृतिविद् तेजेश्वर बाबु ग्वंगःका अनुसार गाईजात्रा हास्यव्यङ्ग्य पर्व मात्र नभई यो एक व्यापक सांस्कृतिक पर्व हो। उनले भने, “हिन्दू धर्ममा गाईलाई पवित्र जनावर मानिन्छ। दिवङ्गत आफन्तहरूको आत्माको शान्तिको कामना गर्दै गाईलाई पूजा गरेर त्यसको पिठिउँमा पहेँलो वस्त्र लगाएर घुमाउने गरिन्छ।” नेवारी भाषामा यो पर्वलाई ‘सापारू’ भनिन्छ, जसको अर्थ ‘गाईको प्रतिपदा’ हो। यस पर्वमा वर्षभरि दिवङ्गत भएका आफन्तहरूको सम्झनामा विम्ब खडा गर्ने परम्परा छ।
.gif)
भक्तपुरमा बालबालिकाको मृत्यु हुँदा केटा मर्दा केटाको लुगा र केटी मर्दा फरिया डोकोमा बेरेर गाईको चित्र र त्यसमा परालको सिङ गुथेर पूजा गरिन्छ। नगर परिक्रमा गर्ने चलन छ। यमलोकमा कसैले कसैलाई नछेकून् भनेर यसलाई मुकाबिला गर्न यहाँका टोलटोलका मान्छेहरूले घिन्ताङघिसी नाच नाच्ने चलन छ।
गाईजात्रा को इतिहास
संस्कृतिविद् पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठका अनुसार नेपालमा लिच्छविकालदेखि नै गाईलाई उच्च महत्त्व दिने गरिएको देखिन्छ। मध्यकालीन धार्मिक र सांस्कृतिक जीवनमा गाईजात्राको महत्त्व बढेको थियो। उनले भने, “लिच्छविकालको अभिलेखमा साँढे जुधाएर गरिने जात्राको उल्लेख पाइन्छ। अंशुवर्माको मुद्रामा दूध चुसिरहेको बाच्छो देखाइएको छ। यसले गाईको महत्त्वलाई उजागर गर्छ।”
गोपालराज वंशावलीमा ६०० वर्षअघिको ‘सायात’ शब्द उल्लेख गरिएको छ, जसको अर्थ गाईजात्रा हो। भक्तपुर दरबार क्षेत्रमा जितामित्र मल्ल र भूपतिन्द्र मल्ल राजाका शिलालेखमा पनि गाईजात्राको चर्चा गरिएको छ। राजा प्रताप मल्लको पालामा गाईजात्राको विधिविधान थपिएको हुनसक्छ। धार्मिक आस्थाका अनुसार गाईजात्राको दिनमा गाईको पुच्छर समातेर वैतरणी नदी पार गर्दा स्वर्गमा पुगिन्छ भन्ने मान्यता छ।
गाईजात्रा र मृत्युगणना
गाईजात्रा मनाउने क्रममा माटोको साँढे वा तहासाँ बनाएर नगर परिक्रमा गर्ने चलन छ। तहासाँ वा तहामचा भक्तपुरको गाईजात्राको विशेषता हो। बाँसमा फरिया बेरेको भए त्यो महिलाको र कपडा बेरेको भए त्यो पुरुषको तहासाँ हो। यो मृत्यु गणना जात्रा पनि हो, जसमा वर्षभरिमा ज्यान गुमाएका व्यक्तिहरूको संख्या गणना गरिन्छ।
भक्तपुरमा परालको भैरव र भद्रकालीको साथमा मृतकहरूको तहासाँ प्रदर्शन गरिसकेपछि गाईजात्राको अन्तिम कार्यक्रम सकिन्छ। आठ दिनसम्म मनाइने यो पर्वमा विभिन्न डबली र चोकहरूमा प्रहसन, नाटक, र मार्मिक कथाहरू प्रस्तुत गरिन्छन्, जसले समुदायलाई मनोरञ्जन प्रदान गर्छ।
गाईजात्रा र भ्यागुताको पूजा
स्थानीय किसानहरूले गाईजात्राको दिन भ्यागुतालाई खाना खुवाउने चलन छ। यो चलन ‘ब्याञ्चायात जा नकेगु’ अर्थात् भ्यागुतालाई खाना खुवाउन जाने भन्ने स्थानीय भाषामा प्रचलित छ। गाईजात्रा खेतीपाती र किसानसँग सम्बन्धित पर्व हो। रोपाइँ सकिएपछि किसानहरूले कीराफट्याङ्ग्राहरू मार्ने काम गर्छन् र त्यसको क्षमायाचना गर्दै भ्यागुतालाई खाना खुवाउने परम्परा छ। संस्कृतिविद् श्रेष्ठका अनुसार कीराफट्याङ्ग्रा खाइदिने भएकाले भ्यागुता किसानको असल साथी भएको विश्वास गरिन्छ।
गाईजात्रामा नाच
नेवार समुदायको बसोबास रहेका देशभरिका सबैजसो ठाउँमा गाईजात्रा मनाइन्छ। काठमाण्डू उपत्यकाका विभिन्न सहरमा यस पर्वका फरक विशेषताहरू छन्। भक्तपुरको घिन्ताङ्घिसी नाच गाईजात्राको प्रमुख आकर्षण हो। भक्तपुरको वागीश्वरी स्कूलमा अध्यापन गर्ने सुलोचना छ्वाजूका अनुसार यो नाच परम्परागत र आधुनिक नृत्यभन्दा फरक छ र यसको लागि कुनै पूर्वाभ्यास आवश्यक छैन। उनले भनिन्, “भक्तपुरमा प्रायःजसो व्यक्ति यो नाचमा सहभागी हुन्छन्। यो आफैँ हेरेर गरिने खालको नृत्य हो।”
गाईजात्राका क्रममा १८ शताब्दीदेखिका विभिन्न नाचहरू प्रस्तुत गरिन्छन्, जसको संरक्षणमा विशेष ध्यान दिनुपर्ने छ। पछिल्लो समय गाईजात्रामा अभिव्यक्त गरिने नाच र व्यङ्ग्यात्मक प्रस्तुतिहरूले राजनीतिक र सामाजिक विसङ्गतिहरूलाई लक्षित गर्ने गरेका छन्।
निष्कर्ष
गाईजात्रा नेवार समुदायको परम्परागत, धार्मिक, र सांस्कृतिक पर्व हो, जसमा दिवङ्गत आफन्तहरूको आत्माको शान्तिको कामना गर्दै विभिन्न परम्पराहरू पालन गरिन्छ। यो पर्व हास्यव्यङ्ग्य पर्व मात्र नभई, कृषि र प्रकृतिसँग पनि गहिरो सम्बन्ध राख्छ। गाईजात्राको इतिहास लिच्छविकालदेखि नै पाइन्छ र राजा प्रताप मल्लले यसलाई थप व्यवस्थित र विधिविधानमा परिष्कृत गरेका थिए। यो पर्वले समुदायको सामाजिक, सांस्कृतिक, र धार्मिक जीवनमा विशेष महत्त्व राख्छ।
