विद्यार्थी के सोचिरहेका छन्, के महसुस गरिरहेका छन् भन्ने कुरा बुझ्नु शिक्षण-शिकाइको महत्वपूर्ण पाटो हो। विद्यार्थीको मनोभावना बुझेर मात्रै उनीहरूको आवश्यकता पूरा गर्न सकिन्छ र उनीहरूलाई सिक्नका लागि प्रेरित गर्न सकिन्छ। उदाहरणका लागि, कुनै विद्यार्थी कक्षामा असहज महसुस गरिरहेको छ भने, त्यसले उसको सिकाइमा नकारात्मक असर पार्न सक्छ। उसले आफ्नो समस्याबारे खुला रुपमा बोल्न नसक्ने हो भने, शिक्षकले उसको मनोभावना बुझ्न र समाधान खोज्न सक्दैनन्। यस्तो अवस्थामा, शिक्षकले विद्यार्थीको व्यवहार, उसको अनुहारको भाव, र शारीरिक भाषालाई ध्यान दिनुपर्छ।
यदि कुनै विद्यार्थीले बारम्बार कक्षा छोड्ने बहाना बनाइरहेको छ भने, सम्भवतः उसले कक्षामा कुनै प्रकारको दबाब वा अफ्ठ्यारो महसुस गरिरहेको संकेत दिन सक्छ। यसलाई बुझेर, शिक्षकले उससँग व्यक्तिगत रुपमा कुरा गर्ने वातावरण तयार गर्ने र उसको समस्याको समाधान खोज्न यथासक्य प्रयास गर्नुपर्दछ। त्यस्तै, कुनै विद्यार्थीले आफ्नो गृहकार्य नियमित रुपमा नगरेको खण्डमा, शिक्षकले उसको घरको वातावरण, साथीभाइसँगको सम्बन्ध, वा अन्य कुनै व्यक्तिगत समस्याहरूको कारणबारे बुझ्नुपर्छ। यस्तो बुझाइले शिक्षकलाई विद्यार्थीलाई आवश्यक सहयोग प्रदान गर्न सक्षम बनाउँछ। यसरी, विद्यार्थीका मनोभावना बुझेर मात्रै उनीहरूको आवश्यकता पूरा गर्न सकिन्छ र उनीहरूलाई सिक्नका लागि प्रेरित गर्न सकिन्छ। विद्यार्थीले कुनैपनि बेला तनाव महसुस गरिरहेको छ भने, शिक्षकले उसलाई उचित सल्लाह र सहयोग प्रदान गर्नुपर्दछ, जसले गर्दा विद्यार्थीलाई मेरो साथमा कोहि त छ भन्ने महसुस हुन्छ र बिस्तारै तनाव कम हुदै जाने र सहज परिस्थिति सिर्जना हुन सहयोग पुर्याउछ। यसरी, विद्यार्थीका भावना बुझ्नाले उनीहरूको समग्र विकासमा सहयोग पुग्नुका साथै शिक्षक विद्यार्थी बिचको सम्बन्ध बलियो बन्दै शिक्षणसिकाइ किर्यकलाप प्रभावकारी र दिर्घकालिन हुन्छ ।
.gif)
विद्यार्थीको मनोभावना बुझ्ने केही तरिकाहरू
विद्यार्थीको मनोभावना बुझ्न शिक्षकले विभिन्न तरिकाहरू अपनाउन सक्छन्। यी तरिकाहरूले शिक्षकलाई विद्यार्थीका आवश्यकताहरू र चुनौतीहरूको गहिराइमा पुग्न मद्दत गर्छ। जव शिक्षक विद्यार्थीको समस्या तथा मनस्थितिको गहिराइमा पुग्छन तव शिक्षक कहिल्यै उक्त विद्यार्थीप्रति नकारात्मक हुनै सक्दैनन, बरु उनीहरुलाई सहि मार्गदर्शन गरि शिक्षण सिकाइ वातावरण समावेशी बनाउने तिर लाग्छन। विद्यार्थीको मनोभावना बुझ्नका लागि केही प्रमुख तरिकाहरू निम्नलिखित छन्:
व्यक्तिगत कुराकानी
विद्यार्थीसँग व्यक्तिगत रूपमा कुरा गर्नु शिक्षण-शिक्षायाको एउटा प्रभावकारी तरिका हो। व्यक्तिगत कुराकानीले विद्यार्थीको भलाई, लक्ष्य, र चुनौतीहरूबारे थाहा पाउन मद्दत गर्छ। विद्यार्थीलाई खुलेर कुरा गर्न प्रेरित गर्नका लागि शिक्षकले मित्रवत वातावरण सिर्जना गर्नुपर्छ। व्यक्तिगत कुराकानी गर्दा निम्नलिखित विषयमा ध्यान दिनुपर्छ:
जीवनका अनुभवहरू: विद्यार्थीको व्यक्तिगत जीवनमा के भइरहेको छ भन्ने कुराबारे सोध्नुहोस्। उनीहरूको परिवार, साथीभाइ, र अन्य सामाजिक सम्बन्धहरूको बारेमा जानकारी लिनुहोस्।
लक्ष्यहरू: विद्यार्थीको लक्ष्य के हुन् र तिनलाई प्राप्त गर्न उनीहरू कसरी तयारी गरिरहेका छन् भन्ने बुझ्नुहोस्। यसले उनीहरूको अभिप्रेरणा र महत्वाकांक्षाबारे जानकारी दिन्छ।
चुनौतीहरू: विद्यार्थीले सामना गरिरहेका चुनौतीहरूबारे सोध्नुहोस्। शैक्षिक, सामाजिक, वा व्यक्तिगत कुनै पनि चुनौतीहरूका बारेमा छलफल गर्नुहोस् र तिनलाई समाधान गर्न सकिने उपायहरूबारे सल्लाह दिनुहोस्।
व्यक्तिगत कुराकानीले विद्यार्थीलाई विश्वास दिलाउँछ कि शिक्षक उनीहरूको भलाइको लागि चिन्तित छन्। यसले विद्यार्थीलाई खुलेर आफ्नो भावना र विचारहरू व्यक्त गर्न सहज बनाउँछ।
शारीरिक भाषा
विद्यार्थीको शारीरिक भाषामा ध्यान दिनु पनि मनोभावना बुझ्न महत्त्वपूर्ण छ। शारीरिक भाषा भनेको व्यक्तिको शरीरको चाल, हाउभाउ, अनुहारको भाव, र आँखा सम्पर्क हो। यी संकेतहरूले विद्यार्थीको आन्तरिक भावनाहरू प्रकट गर्न सक्छन्। शारीरिक भाषालाई ध्यानमा राख्न केही तरिकाहरू निम्नलिखित छन्:
अनुहारको भाव: विद्यार्थीको अनुहारको भावबाट उनीहरू खुशी, दुःखी, तनावग्रस्त, वा निराश छन् भन्ने कुरा बुझ्न सकिन्छ। मुस्कान, आँखा सम्पर्क, र अन्य अनुहारका संकेतहरूले उनीहरूको मनोभावना प्रकट गर्छ।
शरीरको चाल: विद्यार्थीको शरीरको चालबाट उनीहरूको अवस्था थाहा पाउन सकिन्छ। उदाहरणका लागि, उनीहरू झुकेर बसेका छन् भने, उनीहरू निराश वा असहज महसुस गरिरहेका हुन सक्छन्। उनीहरूको चाल देखेर उनीहरूको भावना बुझ्न सकिन्छ।
हाउभाउ: विद्यार्थीको हाउभाउ, जस्तै हातको चाल, कस्तो गरी बोलिरहेका छन्, वा उनीहरूको व्यवहार कसरी छ भन्ने कुराबाट उनीहरूको मनोभावना थाहा पाउन सकिन्छ।
कक्षाको वातावरण
कक्षाको वातावरण पनि विद्यार्थीको मनोभावना बुझ्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। कक्षामा विद्यार्थीहरूको सहभागिता, उनीहरूको प्रश्न सोध्ने बानी, र उनीहरूको व्यवहारबाट उनीहरूको मनोभावना बुझ्न सकिन्छ। कक्षाको वातावरणलाई निम्नलिखित तरिकाले बुझ्न सकिन्छ:
सहभागिता: विद्यार्थीहरू कक्षामा कत्तिको सहभागी छन् भन्ने कुराले उनीहरूको मनोभावना प्रकट गर्छ। यदि विद्यार्थीहरूले कक्षामा सक्रिय रूपमा भाग लिइरहेका छन् भने, उनीहरू उत्साहित छन् भन्ने बुझ्न सकिन्छ। यदि उनीहरू चुपचाप छन् र सहभागिता जनाउन चाहँदैनन् भने, उनीहरू असहज वा निराश छन् भन्ने संकेत हुन सक्छ।
प्रश्न सोध्ने बानी: विद्यार्थीहरूले प्रश्न सोधिरहेका छन् कि छैनन् भन्ने कुराले पनि उनीहरूको मनोभावना थाहा पाउन मद्दत गर्छ। प्रश्न सोध्न सक्ने विद्यार्थीहरू आत्मविश्वासी र उत्साहित छन् भन्ने बुझ्न सकिन्छ।
व्यवहार: विद्यार्थीहरूको सामान्य व्यवहार, जस्तै उनीहरू कसरी एकअर्कासँग व्यवहार गर्छन्, कक्षामा कस्तो रुपमा प्रस्तुत हुन्छन्, र उनीहरूको सामाजिक अन्तरक्रिया कस्तो छ भन्ने कुराबाट पनि उनीहरूको मनोभावना बुझ्न सकिन्छ।
मूल्यांकन
विद्यार्थीको काम, परीक्षा, र अन्य मूल्यांकनका माध्यमबाट पनि उनीहरूको मनोभावना बुझ्न सकिन्छ। उनीहरूको शैक्षिक प्रदर्शनमा कत्तिको मेहनत गरेका छन्, कति उत्साह देखाएका छन् भन्ने कुराले उनीहरूको मनोभावना प्रकट गर्छ। मूल्यांकनका केही तरिकाहरू निम्नलिखित छन्:
गृहकार्य: विद्यार्थीहरूले नियमित रुपमा गृहकार्य गरिरहेका छन् कि छैनन् भन्ने कुराले उनीहरूको मनोभावना बुझ्न मद्दत गर्छ। नियमित गृहकार्य गर्ने विद्यार्थीहरू आफ्नो अध्ययनप्रति जिम्मेवार र उत्साहित छन् भन्ने बुझ्न सकिन्छ।
परीक्षा: विद्यार्थीहरूको परीक्षा प्रदर्शन पनि उनीहरूको मनोभावना बुझ्न उपयोगी छ। राम्रो अंक ल्याउने विद्यार्थीहरू आत्मविश्वासी र मेहनती छन् भन्ने बुझ्न सकिन्छ। कम अंक ल्याउने विद्यार्थीहरूको मनोभावना बुझ्नका लागि थप छलफल र सहायता आवश्यक हुन सक्छ।
प्रोजेक्ट र असाइनमेन्ट: विद्यार्थीहरूले गरेका प्रोजेक्ट र असाइनमेन्ट पनि उनीहरूको मनोभावना बुझ्न मद्दत गर्छ। उनीहरूको काममा देखाइएको क्रिएटिविटी र प्रयासले उनीहरूको मनोभावना प्रकट गर्छ।
अभिभावकसँगको कुराकानी
विद्यार्थीको अभिभावकसँग कुरा गरेर पनि उनीहरूको मनोभावना बुझ्न सकिन्छ। अभिभावकले आफ्ना बच्चाहरूको बारेमा धेरै कुरा जान्दछन् र उनीहरूको मनोभावना बुझ्न सहयोग गर्न सक्छन्। अभिभावकसँग कुराकानी गर्दा ध्यान दिनुपर्ने केही कुराहरू निम्नलिखित छन्:
घरको वातावरण: विद्यार्थीको घरको वातावरण कस्तो छ भन्ने कुरा बुझ्नुपर्छ। घरमा शान्त वातावरण छ कि छैन, बच्चाहरूको पढाइलाई समर्थन मिलिरहेको छ कि छैन भन्ने कुराले विद्यार्थीको मनोभावना बुझ्न मद्दत गर्छ।
अभिभावकको दृष्टिकोण: अभिभावकको दृष्टिकोणबाट विद्यार्थीको व्यवहार र मनोभावना बुझ्न सकिन्छ। अभिभावकले आफ्नो बच्चाहरूको दिनचर्या, उनीहरूको चुनौतीहरू, र उनीहरूको भावना बारे जानकारी दिन सक्छन्।
सहयोग र सल्लाह: अभिभावकसँगको कुराकानीले विद्यार्थीलाई कसरी राम्रोसँग समर्थन गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा बुझ्न मद्दत गर्छ। शिक्षक र अभिभावकबीचको सहयोगले विद्यार्थीको मनोभावना बुझ्न र तिनीहरूलाई उचित मार्गदर्शन दिन सहयोग पुर्याउँछ।
यसरी, विभिन्न तरिकाहरू अपनाएर विद्यार्थीको मनोभावना बुझ्न सकिन्छ। विद्यार्थीको मनोभावना बुझ्न सकेपछि उनीहरूको आवश्यकता पूरा गर्न, तिनीहरूलाई उचित सहयोग प्रदान गर्न, र सिक्नका लागि प्रेरित गर्न सहज हुन्छ। शिक्षकको यो प्रयासले विद्यार्थीको शैक्षिक सफलता मात्र नभएर उनीहरूको समग्र विकासमा पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
विद्यार्थीलाई बुझ्न लगाउने समय शिक्षण-शिक्षायाको महत्वपूर्ण पाटो किन हो?
विद्यार्थीलाई बुझ्न लगाउने समय शिक्षण-शिक्षायामा अत्यन्त महत्वपूर्ण हुन्छ। यसले शिक्षण प्रक्रियामा शिक्षक र विद्यार्थीबीचको सम्बन्धलाई गाढा बनाउँछ, विद्यार्थीको सिकाइ अनुभवलाई सुधार गर्छ, र शिक्षणको प्रभावकारिता वृद्धि गर्छ। तलका कारणहरूले यो समयलाई अझ महत्त्वपूर्ण बनाउँछन्:
१. अनुकरणीय शिक्षण
विद्यार्थीको मनोभावना बुझेर मात्रै उनीहरूको आवश्यकता पूरा गर्न सकिन्छ र उनीहरूलाई सिक्नका लागि प्रेरित गर्न सकिन्छ। जब शिक्षकले विद्यार्थीको मनोभावना बुझ्छन्, उनीहरूले उनीहरूको लागि उपयुक्त शिक्षण विधि र सामग्री छनोट गर्न सक्छन्। उदाहरणका लागि, यदि कुनै विद्यार्थीले गणितमा कठिनाइ भोगिरहेको छ भने, शिक्षकले उनको भावनात्मक अवस्था र डरलाई बुझेर, अधिक सहायताको आवश्यकता पहिचान गर्न सक्छन्। यसले गर्दा शिक्षकले सरल र प्रभावकारी तरिकाबाट पढाउन सक्नेछन्, जस्तै खेलमार्फत सिकाउने विधि अपनाएर।
२. सकारात्मक सम्बन्ध
विद्यार्थीको मनोभावना बुझेर शिक्षक र विद्यार्थी बीचमा सकारात्मक सम्बन्ध स्थापित गर्न सकिन्छ। जब विद्यार्थीहरूले महसुस गर्छन् कि शिक्षकले उनीहरूको ख्याल राख्छन् र उनीहरूलाई बुझ्छन्, उनीहरू शिक्षकसँग खुलेर कुरा गर्न र सिक्नका लागि बढी प्रेरित हुन्छन्। उदाहरणको रूपमा, यदि शिक्षकले विद्यार्थीको समस्याहरू सुनेर र समाधान दिने प्रयास गर्छन् भने, विद्यार्थीले शिक्षकप्रति विश्वास र सम्मान विकसित गर्छन्। यसले सिकाइ प्रक्रिया सजिलो र रमाइलो बनाउँछ।
३. समावेशी शिक्षा
विद्यार्थीको मनोभावना बुझेर शिक्षकले सबै विद्यार्थीलाई समावेशी शिक्षा प्रदान गर्न सक्छन्। शिक्षकले विद्यार्थीको भिन्नतालाई बुझ्न र सबैलाई सिक्नका लागि समान अवसर प्रदान गर्न सक्छन्। समावेशी शिक्षाले सबै विद्यार्थीलाई समान अवसर प्रदान गर्दछ, चाहे उनीहरूका शैक्षिक, सांस्कृतिक, वा सामाजिक पृष्ठभूमि जुनसुकै होस्। उदाहरणका लागि, शिक्षकले कक्षामा विभिन्न पृष्ठभूमिका विद्यार्थीहरूलाई समावेश गर्न विभिन्न शिक्षण विधिहरू प्रयोग गर्न सक्छन्, जस्तै समूह गतिविधि, सहकर्मी शिक्षण, र विविध सामग्रीहरू प्रयोग गर्नु।
४. भावनात्मक र सामाजिक विकास
विद्यार्थीको भावनात्मक र सामाजिक विकासलाई समर्थन गर्नु शिक्षण प्रक्रियाको महत्वपूर्ण हिस्सा हो। जब शिक्षकले विद्यार्थीको मनोभावना बुझ्छन्, उनीहरूले विद्यार्थीलाई सकारात्मक भावनात्मक र सामाजिक व्यवहार सिकाउन सक्छन्। उदाहरणका लागि, शिक्षकले विद्यार्थीलाई सहनशीलता, सहकार्य, र सशक्तिकरण जस्ता सामाजिक सीपहरू सिकाउन सक्छन्। यसले विद्यार्थीलाई भविष्यमा आत्मविश्वास र सामाजिक रूपले जिम्मेवार नागरिक बन्नमा मद्दत गर्छ।
५. व्यक्तिगत विकास
विद्यार्थीको मनोभावना बुझेर शिक्षकले उनीहरूको व्यक्तिगत विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छन्। शिक्षकले विद्यार्थीको रुचि, क्षमता, र कमजोरीहरूलाई पहिचान गरेर तिनीहरूको व्यक्तिगत विकासका लागि मार्गनिर्देशन गर्न सक्छन्। उदाहरणका लागि, यदि कुनै विद्यार्थीले कुनै विशिष्ट क्षेत्रमा उच्च रुचि देखाउँछ भने, शिक्षकले उसलाई त्यस क्षेत्रमा अगाडि बढ्न प्रेरित गर्न सक्छन् र आवश्यक स्रोतहरू उपलब्ध गराउन सक्छन्।
६. सकारात्मक कक्षा वातावरण
विद्यार्थीको मनोभावना बुझेर शिक्षकले सकारात्मक कक्षा वातावरण निर्माण गर्न सक्छन्। सकारात्मक वातावरणमा विद्यार्थीहरू सिक्नको लागि बढी प्रेरित हुन्छन् र उनीहरूको सृजनात्मकता र विचारशीलता प्रकट गर्न सकिन्छ। उदाहरणका लागि, यदि शिक्षकले विद्यार्थीको योगदानलाई प्रोत्साहन गर्छन् र सम्मान दिन्छन् भने, विद्यार्थीहरूले कक्षामा सक्रिय रूपमा भाग लिन्छन् र आफ्नो विचारहरू खुला रूपमा व्यक्त गर्छन्।
७. प्रभावकारी समस्या समाधान
विद्यार्थीको मनोभावना बुझेर शिक्षकले समस्याहरूलाई समयमै पहिचान गरेर समाधान गर्न सक्छन्। यसले गर्दा शिक्षण प्रक्रिया बढी प्रभावकारी र सहज हुन्छ। उदाहरणका लागि, यदि कुनै विद्यार्थीले कक्षामा ध्यान दिन समस्या भोगिरहेको छ भने, शिक्षकले उनको मनोभावना बुझेर उनलाई सही मार्गनिर्देशन गर्न सक्छन्। यसले विद्यार्थीलाई समस्या समाधान गर्न र आफ्नो अध्ययनमा ध्यान केन्द्रित गर्न मद्दत गर्छ।
विद्यार्थीलाई बुझ्न लगाउने समय शिक्षण-शिक्षायाको महत्वपूर्ण पाटो हो। यो समय शिक्षक र विद्यार्थी बीचको सम्बन्धलाई सुदृढ बनाउँछ, शिक्षण प्रक्रियालाई समावेशी र प्रभावकारी बनाउँछ, र विद्यार्थीको व्यक्तिगत, सामाजिक, र भावनात्मक विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। शिक्षकले विद्यार्थीको मनोभावना बुझेर उनीहरूको आवश्यकता र रुचिलाई सम्बोधन गर्न सक्छन्, जसले गर्दा विद्यार्थीहरू सिक्नमा बढी प्रेरित र सक्षम हुन्छन्।
निष्कर्ष
विद्यार्थी के सोचिरहेका छन् र के महसुस गरिरहेका छन् भन्ने बुझेर मात्रै उनीहरूको आवश्यकता पूरा गर्न सकिन्छ र उनीहरूलाई सिक्नका लागि प्रेरित गर्न सकिन्छ। उदाहरणका लागि, कुनै विद्यार्थी कक्षामा असहज महसुस गरिरहेको छ भने, त्यसले उसको सिकाइमा नकारात्मक असर पार्न सक्छ। उसले आफ्नो समस्याबारे खुला रुपमा बोल्न नसक्ने हो भने, शिक्षकले उसको मनोभावना बुझ्न सक्दैनन् र समाधान खोज्ने कुरा त अलि परको कुरा भो। यस्तो अवस्थामा, शिक्षकले विद्यार्थीको व्यवहार, अनुहारको भाव, र शारीरिक भाषालाई ध्यान दिनुपर्छ। विद्यार्थीको मनोभावना बुझेर शिक्षकले तिनलाई व्यक्तिगत रुपमा सहयोग गर्न सक्छन्। यदि कुनै विद्यार्थीले बारम्बार कक्षा छोड्ने बहाना बनाइरहेको छ भने, त्यसले सम्भवतः उसले कक्षामा कुनै प्रकारको असहज अवस्था महसुस गरिरहेको संकेत दिन सक्छ। यसलाई बुझेर, शिक्षकले उससँग व्यक्तिगत रुपमा कुरा गर्न सक्नेछन् र उसको समस्याको समाधान खोज्न सक्नेछन्। त्यस्तै, कुनै विद्यार्थीले आफ्नो गृहकार्य नियमित रुपमा नगरेको खण्डमा, शिक्षकले उसको घरको वातावरण, साथीभाइसँगको सम्बन्ध, वा अन्य कुनै व्यक्तिगत समस्याहरूको कारणबारे बुझ्नुपर्छ।
विद्यार्थीको मनोभावना बुझेमा मात्रै शिक्षकले तिनको आवश्यकता पूरा गर्न र सिकाइमा सुधार गर्न सक्दछन्। यसले विद्यार्थीको शैक्षिक प्रदर्शनमा सुधार ल्याउँनेमात्र होइन, उनीहरूको मानसिक स्वास्थ्यमा पनि सकारात्मक प्रभाव पार्छ। उदाहरणका लागि, एक विद्यार्थीले परीक्षा अघि अत्यधिक तनाव महसुस गरिरहेको छ भने, शिक्षकले उसलाई उचित सल्लाह र सहयोग प्रदान गर्न सक्छन् जसले गर्दा उसले तनावमुक्त भएर परीक्षा दिन सक्छ। यसरी, विद्यार्थीका भावना बुझ्नाले उनीहरूको समग्र विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
