नेपालको इतिहास मानव जातिको प्रारम्भिक विकाससँग जोडिएको छ, जसले यहाँको सभ्यतालाई विशिष्ट बनाएको छ। नेपालमा मानव जातिको उपस्थितिको प्रारम्भिक प्रमाणहरूले देखाउँछ कि प्राचीन नेपालमा मानिसहरूको बसोबास हजारौं वर्ष पुरानो छ। पुरातात्विक अनुसन्धानहरूले प्रमाणित गरेका छन् कि नेपालमा पाँच हजार वर्षभन्दा पुरानो मानव बस्तीहरू थिए। यी प्रारम्भिक मानिसहरू शिकारी र सङ्कलनकर्ताको रूपमा जीवन बिताउँथे। उनीहरूले वन्य जनावरहरूको शिकार गर्थे र जङ्गली फलफूल तथा कन्दमूलहरू सङ्कलन गरेर जीविकोपार्जन गर्थे।
पुरातात्त्विक प्रमाणहरूका आधारमा, यी प्रारम्भिक मानिसहरूले ढुंगाका उपकरणहरू प्रयोग गर्थे, जसले उनीहरूको जीवनशैलीलाई बुझ्न मद्दत गर्छ। तिनीहरूले शिकार गर्न, फलफूल सङ्कलन गर्न, र आफूलाई संरक्षण गर्न यस्ता उपकरणहरू प्रयोग गरे। नेपालका विभिन्न स्थानहरूमा फेला परेका ढुंगा, हड्डी, र अन्य उपकरणहरूले यस क्षेत्रको प्रारम्भिक मानव सभ्यताको विकासक्रमलाई बुझ्न सहयोग पुर्याउँछ।
.gif)
समयसँगै, कृषि र पशुपालनको विकासले नेपालको समाजलाई स्थायीत्व दियो। जब मानिसहरूले खेती गर्न थाले, उनीहरूले स्थायी बस्तीहरू निर्माण गरे। कृषिको विकासले मानव समाजलाई फेरबदल गर्यो, जसको प्रभावले आर्थिक र सामाजिक संरचनामा व्यापक परिवर्तन भयो। यो नयाँ युगले सामाजिक विभाजन, श्रमको विभाजन, र सम्पत्तिको अवधारणाको सुरुवात गर्यो। यसले नेपालमा ठूला सभ्यताहरूको विकासलाई सम्भव बनायो।
प्रारम्भिक मानवहरूको जीवनशैली
प्राचीन नेपालमा बसोबास गर्ने मानिसहरूको जीवनशैली प्राकृतिक स्रोतहरूमा निर्भर थियो। उनीहरू मुख्यत: शिकारी, माछा मार्ने, र जङ्गली वस्तुहरू सङ्कलन गरेर जीवन बिताउँथे। जब मानिसहरूले कृषि गर्ने प्रविधि सिके, उनीहरूको जीवनशैली स्थिर भयो र गाउँहरूको निर्माण हुन थाल्यो। खेती गर्नका लागि ठूला जमिन आवश्यक पर्ने भएकोले, समुदायहरू गठन भए र सामूहिक खेतीको परम्परा सुरु भयो।
कृषिको विकासले समुदायहरूलाई मात्र स्थिरतामा ल्याएन, यसले अतिरिक्त खाद्यान्न उत्पादन गर्ने क्षमता पनि प्रदान गर्यो, जसको कारण व्यापारको सुरुवात भयो। मानिसहरूले अब आफूले उत्पादन नगरेका वस्तुहरूको लागि अन्य समुदायहरूसँग व्यापार गर्न थाले। प्रारम्भिक समयमा, उनीहरूले आफूले आवश्यकता परेको वस्तुहरूलाई विनिमयका माध्यमबाट साटासाट गर्थे। यही प्रक्रियाले पछि नगद तथा मुद्रा प्रणालीको विकास गर्यो।
सभ्यताको विकास
नेपालको प्राचीन सभ्यता विश्वको अन्य सभ्यताहरूको तुलनामा स्वतन्त्र रूपमा विकसित भएको मानिन्छ। यहाँको समाजले आफ्नै विशेष प्रकारका सांस्कृतिक, धार्मिक, र सामाजिक संरचनाहरूको विकास गरेको थियो। नेपालका भौगोलिक विशेषताहरूले यसलाई अन्य सभ्यताहरूबाट अलग राखेको छ। हिमालय पर्वतको सुरक्षात्मक आवरणले बाह्य आक्रमणहरूबाट यस क्षेत्रलाई सुरक्षित राख्न मद्दत गर्यो। यही कारणले गर्दा नेपालले आफ्नै सांस्कृतिक, धार्मिक र सामाजिक पहिचानलाई कायम राख्न सफल भयो।
नेपालको प्रारम्भिक सभ्यता गाउँ-किसान संस्कृतिमा आधारित थियो। गाउँहरूमा मानिसहरू कृषि, पशुपालन, र हस्तकला जस्ता गतिविधिहरूमा संलग्न हुन्थे। यी गाउँहरूमा सामाजिक संरचना प्रमुखहरू (नेता) द्वारा सञ्चालन हुन्थे। प्रमुखहरूले गाउँमा शान्ति, सुरक्षा, र अनुशासन कायम गर्नका लागि काम गर्थे।
त्यस्तै, नेपालमा विभिन्न जातीय समूहहरूको अस्तित्व थियो। यी जातीय समूहहरूले आ-आफ्ना परम्पराहरू, संस्कृतिहरू र भाषाहरूको विकास गरेका थिए। नेपालका विभिन्न क्षेत्रहरूमा बसोबास गर्ने समुदायहरूबीच सांस्कृतिक, धार्मिक र व्यापारिक आदानप्रदान व्यापक थियो। उदाहरणका लागि, काठमाडौँ उपत्यका तिब्बत र भारतबीचको व्यापारिक केन्द्र थियो, जसले गर्दा यहाँका स्थानीय संस्कृतिमा दुवै क्षेत्रको प्रभाव देखिन्थ्यो।
प्राचीन नेपालका प्रमुख स्थलहरू
नेपालको प्राचीन सभ्यताका महत्त्वपूर्ण स्थलहरूमा काठमाडौँ उपत्यकाका विभिन्न पुरातात्त्विक स्थानहरू पर्छन्। यहाँका मन्दिरहरू, स्तूपहरू, दरबारहरू र अन्य संरचनाहरूले नेपालको प्राचीन वास्तुकला र कला संस्कृति झल्काउँछन्। लुम्बिनी, जसलाई गौतम बुद्धको जन्मस्थल मानिन्छ, नेपालमा मात्र नभएर विश्वभरि नै एक पवित्र स्थलको रूपमा चिनिन्छ। यसले नेपाललाई बौद्ध धर्मको उत्पत्तिसँग जोडिएको धार्मिक केन्द्र बनाएको छ।
त्यस्तै, सिन्धुलीगढी र काठमाडौंका अन्य पुरातात्त्विक स्थलहरू नेपालका प्रारम्भिक सभ्यताका महत्त्वपूर्ण प्रमाण हुन्। सिन्धुलीगढीमा फेला परेका पुरातात्त्विक सामग्रीहरूले नेपालको प्राचीन किल्ला प्रणाली र रक्षा पद्धतिलाई बुझ्न मद्दत गर्छ। यी स्थलहरूको अध्ययनले नेपालमा आदिमकालदेखि विभिन्न सभ्यताहरूको विकासक्रमलाई स्पष्ट पार्छ।
धार्मिक विकास
नेपालमा वैदिक धर्मको प्रभाव प्रारम्भिक समयमा प्रमुख थियो। वैदिक धर्मको प्रभावले यहाँको समाजमा धार्मिक अनुष्ठान, सामाजिक संरचना र नैतिक मान्यताहरूलाई निर्देशित गर्यो। मानिसहरूले विभिन्न देवताहरूको पूजा गर्थे, जसमा अग्नि, सूर्य र इन्द्र प्रमुख थिए। समयक्रममा वैदिक धर्मको प्रभाव घट्दै गयो र बौद्ध धर्मले नेपालमा आफ्नो जरो गाड्न थाल्यो।
गौतम बुद्धको जन्मपछि बौद्ध धर्मको उदय नेपालमा व्यापक रूपले फैलियो। लुम्बिनी, बुद्धको जन्मस्थल, बौद्ध धर्मावलम्बीहरूको लागि पवित्र स्थल बन्यो। बौद्ध धर्मको शिक्षाले समाजमा शान्ति, अहिंसा, र दया फैलायो। यसले नेपालको कलात्मक, सांस्कृतिक, र धार्मिक जीवनमा गहिरो प्रभाव पार्यो। नेपालका विभिन्न स्तूपहरू, विशेषगरी स्वयम्भूनाथ र बौद्धनाथ, बौद्ध धर्मको प्रभावको प्रतीक हुन्।
यसरी नै हिन्दू धर्म पनि नेपालको प्राचीन समाजमा महत्त्वपूर्ण रह्यो। हिन्दू धर्मले नेपालको धार्मिक र सांस्कृतिक जीवनमा गहिरो छाप छोडेको छ। प्राचीन समयमा विभिन्न देवी-देवताहरूको पूजा, मन्दिर निर्माण, र धार्मिक अनुष्ठानहरूको सुरुवात भएको थियो, जसको उदाहरण आज पनि नेपालका विभिन्न धार्मिक स्थलहरूमा देख्न सकिन्छ।
व्यापार र आर्थिक गतिविधि
नेपालको प्राचीन समाजमा कृषि नै आर्थिक जीवनको मुख्य आधार थियो। हिमालयको उर्वर भौगोलिक क्षेत्रले कृषिलाई प्रश्रय दिँदा, यस क्षेत्रका बस्तीहरू कृषिमा आधारित भएर विकसित भए। प्राचीन समयमा मानिसहरूले मकै, जौ, गहुँ, कोदो र अन्य अन्नबाली लगाउने गर्थे। पशुपालन पनि त्यत्तिकै महत्त्वपूर्ण थियो, जहाँ गाई, भैँसी, बाख्रा र भेडा पालिन्थे। यी सबै गतिविधिहरूले समाजलाई आत्मनिर्भर बनायो र स्थानीय व्यापारलाई बलियो बनायो। तर, नेपालका मानिसहरू केवल कृषिमा मात्र सीमित थिएनन्। प्राचीन नेपालको भौगोलिक अवस्थाले गर्दा यो व्यापारिक मार्गको महत्वपूर्ण केन्द्र बनेको थियो। नेपालले चीन र भारतका व्यापारिक मार्गहरूलाई जोड्ने महत्त्वपूर्ण स्थान ओगटेको हुँदा, यी दुई देशबीचको व्यापारिक मार्गको रूपमा नेपालले प्रमुख भूमिका खेलेको थियो। काठमाडौँ उपत्यका व्यापारका लागि प्रमुख केन्द्र बन्दै गयो, जहाँ वस्त्र, धातु, मसला र हस्तकला उत्पादनहरू व्यापार गरिन्थ्यो।
तिब्बत र भारतसँगको व्यापारले नेपाललाई आर्थिक रूपमा समृद्ध बनायो। विशेषगरी, तिब्बतसँगको ऊन, नुन, र चियाको व्यापार निकै महत्त्वपूर्ण थियो। काठमाडौँ उपत्यकामा व्यापारिक केन्द्रहरू स्थापना भएपछि यहाँका मानिसहरूले आफ्नो उत्पादनहरू अन्तर्राष्ट्रिय बजारसम्म पुर्याउन थाले। तिब्बत र भारतका व्यापारीहरू नेपालमा आएर आफ्ना वस्तुहरू साटासाट गर्थे, जसले गर्दा नेपालको समाजलाई व्यापारिक केन्द्रको रूपमा चिनिन सहयोग पुग्यो।
राजनीतिक संरचना र शासन व्यवस्था
नेपालको प्राचीन समयमा साना साना राज्यहरूको अस्तित्व रहेको थियो। यी राज्यहरूमा राजाहरूले शासन गर्थे र तिनीहरू बीच शक्ति सन्तुलन कायम राख्न प्रयास गरिन्थ्यो। यी राज्यहरूबारे पाइने ऐतिहासिक विवरणले देखाउँछ कि तिनीहरू स्वायत्त रूपमा संचालित थिए र राजाहरूको प्रमुख भूमिकामा थिए। तर, यी राज्यहरूमा आपसी द्वन्द्व र प्रतिस्पर्धा पनि चलिरहन्थ्यो, जसले राजनीतिक अस्थिरता ल्याउने गर्थ्यो।
साना राज्यहरूमा शासकीय सत्ता धेरै हदसम्म वंशानुगत थियो, जहाँ एक राजाको मृत्युपछि उनको उत्तराधिकारी शासनमा आउने गर्थे। राजाहरूले आफूलाई देवताका प्रतिनिधिको रूपमा प्रस्तुत गर्थे र आफ्नो शासनलाई धार्मिक न्यायसंगत बनाउने प्रयास गर्थे। उनीहरूको मुख्य जिम्मेवारी आफ्नो राज्यको रक्षा गर्नु, जनताको कल्याण सुनिश्चित गर्नु र धार्मिक अनुष्ठानहरूलाई प्रोत्साहित गर्नु थियो।
समयक्रममा यी साना राज्यहरू बीच एकीकरणको प्रक्रिया सुरु भयो। एकीकृत नेपाल निर्माण गर्ने प्रक्रिया खासगरी शाहवंशका शासकहरूको नेतृत्वमा अघि बढ्यो, जसले नेपाललाई एकीकृत राजतन्त्रको रूपमा स्थापित गरे। यो प्रक्रिया क्रमशः १७औं शताब्दीमा पृथ्वीनारायण शाहले नेतृत्व गरेका थिए। उनले विभिन्न साना राज्यहरूलाई एकत्रित गर्दै एकीकृत नेपाल निर्माण गर्न सफल भए।
सामाजिक संरचना र वर्ग विभाजन
नेपालको प्राचीन समाजमा वर्ग विभाजन स्पष्ट थियो। सामाजिक संरचना वंश, जात, र पेशाका आधारमा निर्धारण गरिएको थियो। मुख्यतः किसान, शिल्पकार, व्यापारी, र शासक वर्गबीच विभाजन देखिन्थ्यो। कृषिमा आधारित समाजमा किसान वर्ग सबैभन्दा ठूलो थियो। तिनीहरू जमिन जोत्न, बाली लगाउन र पशुपालनमा संलग्न हुन्थे।
शिल्पकारहरूले विभिन्न धातुजन्य सामग्री, भाँडाकुँडा, र अन्य दैनिक उपभोग्य वस्तुहरू निर्माण गर्थे। व्यापारी वर्गले आन्तरिक तथा बाह्य व्यापारको जिम्मेवारी लिने गर्थे। यसबाहेक, शासक वर्गमा राजाहरू, धार्मिक गुरुहरू, र प्रमुख प्रशासकहरू पर्दथे। यिनीहरू राज्यको सुरक्षा र व्यवस्थापनको काममा संलग्न हुन्थे।
धार्मिक गुरुकुल प्रणालीले समाजमा शिक्षा र संस्कार प्रवाह गर्ने महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्थ्यो। समाजमा धार्मिक नेतृत्व र धार्मिक अनुष्ठानहरू निकै महत्त्वपूर्ण मानिन्थ्यो, जसले गर्दा पुरोहित वर्गले समाजमा ठूलो प्रभाव राख्थे। उनीहरूले मानिसहरूको धार्मिक जीवनलाई मार्गदर्शन गर्थे र नैतिक अनुशासनको शिक्षा दिन्थे।
कला, वास्तुकला र साहित्यको विकास
नेपालको प्राचीन समाजले अद्वितीय कलात्मक शैलीको विकास गरेको थियो। यस कालमा बनाइएका मन्दिरहरू, स्तूपहरू, मूर्तिहरू र चित्रकलाले नेपालको प्राचीन कलात्मक क्षमताको झल्को दिन्छ। काठमाडौं उपत्यका, विशेषगरी, प्राचीन कलाकृतिहरूको केन्द्र थियो। यहाँका मन्दिरहरूमा गरिएको बारीक कुँदाइ, मूर्तिहरूमा देखिने सौन्दर्य र कलात्मकता आज पनि विश्वभरि प्रख्यात छन्।
विशेषगरी, मन्दिरहरूमा गरिएको काठ र ढुङ्गाको सुन्दर कामले प्राचीन वास्तुकलाको उत्कर्षलाई झल्काउँछ। पाटन, भक्तपुर र काठमाडौँका दरबार क्षेत्रमा देखिने सम्पदा यस कालको कलात्मक विकासलाई बुझ्न महत्त्वपूर्ण स्रोत हुन्। साहित्यिक रूपमा पनि, नेपालले प्राचीन समयमा महत्त्वपूर्ण प्रगति गरेको थियो। यस समयमा लेखिएका धार्मिक ग्रन्थ, शास्त्र, र कविताहरूले समाजलाई धार्मिक, सांस्कृतिक र नैतिक रूपमा मार्गदर्शन गर्थे। संस्कृत भाषा प्रमुख भाषाको रूपमा प्रयोग गरिन्थ्यो, जसमा महाकाव्य, पुराण, र धर्मग्रन्थहरू लेखिन्थे।
